Obraz "wojny świętej w jerozolimie wyzwolonej"

OBRAZ "WOJNY ŚWIĘTEJ W JEROZOLIMIE WYZWOLONEJ" W "WOJNIE CHOCIMSKIEJ" Bohaterami są krzyżacy i saraceni, ale także postacie fantastyczne: wróżki, czarownicy i podobne nierealne postacie. Bohater główny, Godfryd de Boullion – jest postacią historyczną – rzeczywiście dowodził pierwszą wyprawą krzyżową. W świetle eposu Tassa urasta do roli wzorca, ideału rycerskiego – prawy, szlachetny i samotny. Wezwany przez Archanioła Gabriela do zdobycia Jerozolimy wyrusza i rozpoczyna oblężenie. Miasto broni się pod wodzą króla Aladyna, który zresztą ucieka się do czarów i magii. Na tle oblężenia rozwijają się inne wątki – zwłaszcza skomplikowane układy miłosne. Miłość rycerza Tankreda do muzułmanki Kloryndy kończy się tragicznie – dziewczyna przebrana za rycerza staje do pojedynku i ginie, a zwycięzcą i zabójcą jest... Tankred. W dodatku przed pojedynkiem zdążyła Klorynda spalić machiny oblężnicze rycerzy. Aby je naprawić, potrzebują krzyżowcy drzewa – by mieć drzewo muszą wejść do lasu, który, niestety, został zauroczony przez czarnoksiężnika Ismena. Jeden tylko rycerz Rinaldo mógłby zdjąć czar – jego jednak omamiła prześliczna Annida, spędza czas w jej wspaniałym pałacu i ani myśli o wojaczce. Dopiero gdy posłowie pokażą mu lustro – ujrzy swoje zniewieścienie i ruszy do boju. Oczywiście pokona czary i chrześcijanie zwyciężą. Zespolenie prawdy historycznej, czynów bohaterów i ich wewnętrznych przeżyć z planem nadnaturalnym, poddanym boskim zmysłom, spowodowało szczególne przemieszanie w utworze prawdy z fantastyką, wiedzy z mitami i baśniowymi wyobrażeniami, tak bliskimi mentalności średniowiecznej. W ten sposób w narracji i opisach Jerozolimy... wszystko niemal ma jakby podwójną, realno-fantastyczną naturę; ziemia np. to nie tylko uporządkowany i wiadomy graficznie teren, rzeczywiste miasta i krajobrazy, to również niezbadane podziemne krainy mitycznych bogactw (jak np. w średniowiecznej Pieśni o Nibelungach) czy nieznane złudne wyspy szczęśliwe, państwa wolne od czasu i zniszczenia. Z kolei las bywa i naturalną leśną gęstwiną, i miejscem pobytu potępionych dusz zamienionych w drzewa itp. Stąd także występowanie bohaterów obdarzonych magiczną mocą (np. czarodzieja saraceńskiego Izmena) oraz umieszczenie ponad czy poza bohaterami postaci boskich i szatańskich. Rycerzy nie dziwią więc wizyty składane przez anioła Gabriela, a czytelników nie zaskakują sceny, w których mityczny Pluton (utożsamiony z Lucyferem) "wszystkiej piekielnej zwoływa czeladzi", aby naradzić się nad sposobami "szkodzenia zewsząd" chrześcijanom. To współwystępowanie prawdy i fikcji uwydatnia tez wewnętrzną złożoność człowieka: bohaterami eposu są bowiem ludzie rozdzierani sprzecznymi dążeniami ciała i rozumu. Uroda i ponęty ciała, magia miłosnych uciech zdolne są do zniewalania rycerzy; ale ich heroizm polega na opanowaniu złudnych i grzesznych pragnień w imię wyższych racji duchowych. Bohaterstwo nie jest więc wrodzoną cecha, lecz aktywną postawą, sztuka samoprzezwyciężania. Ujęcie Tassa zgadza się wyraźnie z koncepcja heroicznego modelu chrześcijańskiego rycerza (i w ogóle człowieka rycersko walczącego ze swą słabością), którą propagowały potrydenckie, kontrreformacyjne wzory chrześcijańskie. W baśniowym świecie rozgrywa się to wszystko – przestrzeń realna współistnieje z przestrzenią magii, fabuła chwilami przypomina baśń o rycerzu zwalczającym smoki, złe moce i czarodziejskie przeszkody. Jeszcze bardziej przypomina... Iliadę. Tu i tam oblężenie, tu i tam dwa światy (bogów i ludzi u Homera), Rinaldo zaś podobny jest do Achillesa i nawet tak jak on opuszcza na jakiś czas pole bitwy. Mimo nawiązań do starożytności, pragnął jednak Tasso dać panoramę czasów średniowiecznych. Gdy dzieła dokonał, zaczął wątpić czy nie popełnił świętokradztwa mieszając temat wyprawy do grobu Chrystusa z tematem miłości i czarami. Transakcja wojny chocimskiej, to epopeja o przebiegu przygotowań ("transakcji") do bitwy i samej bitwy, która rozegrała się w 1621 r. pod Chocimiem. Autor skrupulatnie, na sposób kronikarsko-pamiętnikarski wykorzystał do swego dzieła różne przekazy o "potrzebie chocimskiej", m.in. łaciński dziennik (czyli diariusz) spisany przez wojewodzica lubelskiego Jakuba Sobieskiego. Układ diariuszowy ma także dziesięcioczęściowe dzieło Potockiego, zachowujące dzień po dniu chronologię zdarzeń, poprzedzonych obszernym wywodem historycznym skupionym głównie na dziejach stosunków polsko-tureckich. Autor zrezygnował z pokus fikcji literackiej na rzecz prawdy dziejowej i wykładu moralistycznego, podkreślając, że jest to "zwyczajne ojczyste heroicum, bez farb i licencji" (tj. dowolności) poetyckich. Znajdą się w Wojnie nie pozbawione goryczy uwagi o teraźniejszych zaniedbaniach rycerskiego stanu i wojennego rzemiosła, porównujące współczesnych Polaków z dawnymi Sarmatami, przodkami bez skazy, których idealny obraz wyostrza teraźniejszy upadek ich potomków. Te przeciwstawienia: my – oni, często pojawiające się w dygresjach, miały pełnić funkcję pobudki dla współczesnych, miały ich "ruszyć ze snu, z drzymu, z pleśni".