Wisława Szymborska i jej twórczość

Twórczość Wisławy Szymborskiej Przyznanie literackiej Nagrody Nobla Wsławię Szymborskiej w 1996 r. nie było dla czytelników jej poezji wielkim zaskoczeniem. Twórczość poetki uznawano za uniwersalną, podbudowaną filozofią, a przy tym przystępną i intrygującą tematyką oraz formą. Autorka wska¬zuje miejsce i rangę człowieka wśród innych bytów, interesuje się sztu¬ką, przemijaniem, uczuciami. Potrafi dostrzegać najprostsze i najbar¬dziej podstawowe zagadnienia bytu. Analizuje je w ujęciu odpowie¬dnim dla erudyty i znawcy filozofii, jak i dla przeciętnie wykształco¬nego odbiorcy, który – być może – nie zgłębi do końca proponowanych zagadnień, ale z pewnością odczyta ich zasadniczy sens i wartość. Człowiek – bohater liryczny wielu wierszy – jest istotą biologiczną, uwikłaną w historię, podlegającą jej prawidłom, jest ludzką słabą i kru¬chą drobiną, która zmuszona jest do tego, by stawić czoło potężnym mocom i przeciwnościom, płynącym ze świata zewnętrznego, jak i ro¬dzącym się w niej samej. Utwory poetki cechuje oryginalność ujęcia, ironiczny dystans, celna pointa, zaskakujące skojarzenia i środki poe¬tyckie, częstokroć o barokowym rodowodzie. Atrakcyjność porusza¬nych zagadnień i problemów współgra z formą i stylistyką liryków, których omówienie podejmujemy w kolejnych rozdziałach opracowa¬nia. Wisława Szymborska urodziła się 2 lipca 1923 r. w Bninie (obecnie część Kórnika), w Poznańskiem1. W 1931 r. zamieszkała w Krakowie, gdzie ukończyła Gimnazjum ss. Urszulanek (matura na tajnych kom¬pletach), a potem studiowała filologię polską i socjologię na Uniwer¬sytecie Jagiellońskim (1945-1948). W 1953 r. podjęła, trwającą do 1981 r., współpracę z redakcją tygodnika „Życie Literackie” (prowa¬dzenie działu poezji i stała rubryka Lektury nadobowiązkowe, poświę¬cona krytyce literackiej, w której autorka prezentuje swoje opinie o przeczytanych książkach – wydanie zbioru felietonów w 1973, 1981 i 1992 r.). Za debiut poetycki Wisławy Szymborskiej uważa się wier¬sz Szukam słowa, opublikowany w dodatku do „Dziennika Polskiego”, zatytułowanym „Walka”. Pierwszy tom poezji, Dlatego żyjemy, ukazał się w 1952 r. (wznowiony dwa lata później), zaś następne to: Pytania zadawane sobie (1954), Wołanie do Yeti (1957), Sól (1962), Sto po¬ciech (1967), Wszelki wypadek (1972, wznowienie: 1975), Wielka licz¬ba (1976, wznowienie: 1977), Ludzie na moście (1986), Koniec i po¬czątek (1993), kilkakrotnie wydawano również utwory wybrane z po¬szczególnych tomików, m.in. w 1964, 1967, 1973, 1977 r. Ich autorka była wielokrotnie nagradzana, m.in. w latach 60-tych Nagroda II Stop¬nia Ministra Kultury i Sztuki oraz Nagroda Miasta Krakowa, zaś po 1989 r. – Wojewody Krakowskiego. Dwukrotnie (1980,1996) przyzna¬no poetce nagrodę PEN-Clubu. Po opublikowaniu tomiku Ludzie na moście otrzymała nagrodę nielegalnej wówczas „Solidarności”. Jest również laureatką prestiżowych nagród zagranicznych („emigracyj¬nych”): Fundacji Jurzykowskiego w 1964 r. (USA) oraz Kallenbacha w 1990 (Szwajcaria), a także nagrody im. Goethego (1991) i austriac-kiej – im. Herdera (1995). Ukoronowaniem tych sukcesów była najwy¬żej ceniona literacka Nagroda Nobla, przyznana poetce w 1996 r. Często wytykanym, lub z szacunku do późniejszych dokonań Szym¬borskiej przemilczanym, faktem biograficznym jest jej związek z pro¬gramem socrealizmu i utwory, których się nie wypiera, ale sama zde¬cydowanie się od nich odcina: Byłam wówczas głęboko przekonana o słuszności tego, co piszę – ale stwierdzenie to nie zdejmuje ze mnie wi¬ny wobec tych czytelników, na których moje wiersze może jakoś od¬działywały. [...] gdyby nie ten smutek, to poczucie winy, to może nawet nie żałowałabym doświadczeń tamtych lat. Bez nich nigdy bym nie wiedziała, co to takiego jest wiara w jakąś jedyną słuszność.2 Wypo¬wiedź ta równocześnie ujawnia, jak wielką rolę przypisuje autorka po¬ezji i jak ogromna odpowiedzialność na niej ciąży, skoro może kształ¬tować postawy ludzkie i służyć celom ideologicznym. W szeregach PZPR poetka pozostawała do 1966 r., wystąpiła po spektakularnym wyrzuceniu z partii Leszka Kołakowskiego, filozofa, który sprzeciwiał się głoszonej ideologii i poddawał krytyce komunistyczną rzeczywi¬stość. Wśród autorytetów, które określiły jej odbiór świata, sposób myśle¬nia i odczuwania, Wisława Szymborska wymienia M. Montaigne'a (Próby), B. Leśmiana i J. Swifta – twórców, których dorobek pozwala docenić indywidualizm człowieka, zauważyć złożoność świata, dostrzegać rzeczy proste i podstawowe, dziwić się i zachwycać. Niejed¬nokrotnie wskazywano również na wpływ awangardowej poezji J. Przybosia, który głosił, że każdy wiersz powinien być ujęciem „sytua¬cji lirycznej”, wyjątkowej, niepowtarzalnej i doniosłej.3 Mówiąc o swoim poetyckim credo, poetka odwołuje się do ulubionego pisarza i myśliciela: „Patrzcie, ile ten kij ma końców!” zawołał swego czasu Montaigne. Jest mi zupełnie obojętne, czy zawołał wierszem czy prozą. Wystarczy, że dla swojego zdumienia znalazł słowa, których nie można zapomnieć. Nie, nie mam żadnego programu poetyckiego... Mam tylko to motto – jako niedościgniony wzór sztuki pisarskiej i jako bezustan¬ną zachętę do przekraczania myślą oczywistości.4 Utrzymana w nur¬cie intelektualnym poezja Szymborskiej bywa niekiedy zestawiana z twórczością Z. Herberta, z którą kojarzy się przede wszystkim na sku¬tek filozoficznego oglądu rzeczywistości. Podobne związki można za¬uważyć między Szymborska a E. Lipską.5 Refleksja egzystencjalna w wierszach współczesnych twórców jest odpowiedzią na zapotrzebowa¬nie dzisiejszego czytelnika – ciągle pytającego, poszukującego wiedzy o sobie samym i własnym losie. Poza uprawianiem poezji, literackim filozofowaniem i felietonistyką Wisława Szymborska ma dwie niecodzienne pasje, obydwie zwią¬zane z tworzywem słownym: chętnie pisuje limeryki (okazjonalne, za¬bawne, czasem absurdalne wierszyki) oraz komponuje wyklejanki –prywatne, osobiste pocztówki – kolaże wycinków z gazet z dodatkiem krótkich wierszyków. Proponowana niżej interpretacja z elementami analizy dotyczy kil¬kunastu wybranych wierszy, które najczęściej są omawiane w matural¬nej klasie szkoły średniej i publikowane w podręcznikach. Układ utworów, dla wygody Czytelnika, jest schematyczny – są one zestawione według czasu ukazywania się ich w poszczególnych tomikach. Wzajemne relacje tematyczne i podobieństwa formalne sygnalizuje¬my w ostatnim rozdziale, zatytułowanym Znaczenie poetyckiego dorobku Wisławy Szymborskiej.