"Pan Wołodyjowski" jako powieść gatunkowa

Uwagi o swoistości gatunkowej powieści Poszczególne części Trylogii są odrębnymi całościami dość zasadniczo różniącymi się między sobą. Przez odbiorców traktowane są one na ogół jako jedno ogromne dzieło. W znacznym stopniu zatroszczył się o to sam Sienkiewicz, czyniąc w każdej następnej części cyklu wyraźne nawiązania do poprzedniej. Autor w podobny sposób konstruuje akcję. Główni bohaterowie (Skrzetuski, Kmicic, Wołodyjowski) – uwikłani w wydarzenia wojenne – jednocześnie żyją myślami o ukochanej kobiecie (Helenie, Oleńce, Basi). Pojawia się „ten trzeci” i wykorzystuje wszystkie dostępne mu, przeważnie niegodziwe, sposoby, by osiągnąć cel. Takie właśnie postępowanie demonstruje Bohun, książę Bogusław i Azja Tuhaj-bejowicz (w opracowaniu zachowano pisownię nazwiska wprowadzoną przez Sienkiewicza). Charakterystyczne jest również to, że konkurent bohatera jest jego ideowym przeciwnikiem (jawnym bądź ukrytym wrogiem Rzeczypospolitej). W Ogniem i mieczem oraz Potopie wątek rywalizacji o kobietę stanowi osnowę romansową całej powieści, natomiast w Panu Wołodyjowskim będzie on zredukowany do epizodu skrytego pożądania i gwałtownego porwania Basi, zakończonego samodzielnym jej uwolnieniem się z sytuacji zagrożenia, którą stworzył dziki i nieobliczalny Azja. Rycerz zostaje nagrodzony za wierność służbie i prawość postępowania z niegodziwcem, zaś jego wybranka – za stałość uczuć i dochowanie wierności. Sprawcę niecnych czynów spotyka zasłużona kara. Trzeba tu nadmienić, że główny wątek romansowy w Panu Wołodyjowskim rozgrywa się według innych reguł, niż w dwu poprzednich częściach (będzie o tym mowa dalej). Nie trzeba chyba dodawać, że tak skonstruowana akcja romansowa (powiązana z wydarzeniami wojennymi) służy budowaniu napięć i emocji. Mamy tu do czynienia ze strukturą powieści opartą na powikłanych wątkach, niespodziankach, przypadkach, zbiegach okoliczności, piętrzących się trudnościach. Stanowią one wypróbowane chwyty właściwe dla powieści przygodowej. Dla Juliana Krzyżanowskiego Trylogia jest typowym romansem przygodowym z barwnie zarysowanym tłem dziejowym. Łącząc [...] stworzonych w swej wyobraźni bohaterów z barwnymi wydarzeniami dziejowymi, Sienkiewicz, mimo stosowania tego samego [...J schematu strukturalnego, umie utrzymać ciekawość czytelnika w ciągłym napięciu, podsycać ją coraz to nowymi przygodami, gromadzonymi z niewyczerpaną wręcz pomysłowością. Z kolei Jan Zygmunt Jakubowski, dostrzegając również odrębność gatunkową Trylogii, sugeruje, by nie patrzeć na ten utwór jak na powieść historyczną, ale dzieło łączące w sposób niepowtarzalny wielorakie doświadczenia literackie. Nasze współczesne zainteresowania skupiają się na Trylogii nie tyle jako na źródle wiedzy o przeszłości, ile na dziele sztuki, w którym spotkały się różne wątki i motywy – baśni, ludowo-bohaterskiego eposu, poematów rycerskich, powieści łotrzykowskiej, walterscotowskiego romansu historycznego.9 Zygmunt Szweykowski10 spostrzegł, że świat powieściowych przedstawień pisarz konsekwentnie podporządkował wiodącej idei dzieła. Było nią pragnienie „pokrzepienia serc”. W związku z tym wręcz konieczny był pisarzowi baśniowy optymizm. Historię należało ujmować jako wolną od sprzeczności, konfliktów i tragedii, postrzegać wyłącznie jej urodę, bujność i barwę. Korzystając z reguł baśni autor kreował poszczególne postaci jako siły sprawcze historii. Sienkiewicz na użytek baśniowej wizji dziejów, bez respektu dla prawdy historycznej, powołuje idealnych wodzów. W Ogniem i mieczem jest to Jeremi Wiśniowiecki, w Potopie król Jan Kazimierz, a w Panu Wołodyjowskim hetman Sobieski. Główne postaci mają wiele cech wyolbrzymionych, a więc w istocie baśniowych. W swoim pragnieniu czynienia dobra napotykają również baśniowo przerysowane twory będące uosobieniem zła. Właśnie z powodu działania owych sił destrukcji ustylizowani na herosów główni bohaterowie popadają w sytuacje niezmiernie trudne, niemal bez wyjścia. Mają oni nadludzką siłę, zręczność i odwagę, sprzyja im szczęście. Taki właśnie jest Wołodyjowski, niezrównany szermierz – „pierwsza szabla Rzeczypospolitej”. Zygmunt Szweykowski zwraca uwagę, że obok hiperbolizacji postaci Sienkiewicz stosuje także inną, również charakterystyczną dla baśni, metodę budowania obrazu niezwykłego bohatera. Według niego, w baśni Spotykamy się [...] niejednokrotnie z postaciami różnych Jasiów głuptasów, którzy na pozór trzech zliczyć nie potrafią, niepozorni w najwyższym stopniu z wyglądu, a w istocie mający ukrytą dzielność i niezwykłe męstwo. Czyż inaczej jest z Wołodyjowskim, rycerzykiem na pozór groteskowym, z śmiesznie sterczącymi wąsikami i mizernego wzrostu? [...] dopiero w pojedynkach, walkach, bitwach, zagonach, okazywał całą swą niezwykłość i niezawodną rękę; równego mu szermierza nie było!11 Baśniowe konwencje rządzą również psychologią postaci. Dają one znać o sobie w braku głębszej motywacji działania i uproszczonej interpretacji ludzkich zachowań. Schematyzacji poddana jest szczególnie miłość między dwojgiem młodych. Pojawia się ona jako zrządzenie i nakaz losu. Gwałtownie i bez reszty wypełnia całe jestestwo zakochanych. W tym miejscu warto podkreślić, że sposób potraktowania wątku miłosnego w Panu Wołodyjowskim jest bezsprzecznie najciekawszy i artystycznie najbardziej udany w całości cyklu. Powieść nie jest wolna od moralitetowego przesłania. Według niej o losie człowieka, o jego wielkości lub małości, decyduje przyjęty system wartości. Najwyższą wśród nich jest miłość do Polski, gotowość ofiary własnego życia w obronie jej granic. Uosobieniem sił zła w Trylogii jest człowiek, który zdradził Rzeczpospolitą, który wchodzi w konszachty z jej wrogami. Zdrada Polski jest więc najwyższym złem, które również rozsiewa swoje ponure światło na inne cechy danej postaci: zdradza on ludzi, którzy mu zaufali, brudna namiętność bierze w nim górę nad uduchowioną miłością, nie zasługuje na miłość.12 Taką postacią jest w Panu Wołodyjowskim Azja Tuhaj-bejowicz. Według miary powieściowej jest on zdrajcą. Niewdzięcznością płaci Rzeczypospolitej, która powierzyła mu godność żołnierza. Zupełnie pomija się milczeniem, że ten bohater ma wystarczającą ilość powodów, by nienawidzić kraj przymusowego pobytu. Tego rodzaju dywagacje nie mieściły się jednak w koncepcji dzieła jako baśniowej przypowieści o losach dzielnego narodu. Niejednolitość gatunkowa wszystkich trzech części cyklu powieściowego jest więc konsekwencją spojrzenia na historię. Winna ona mieć moc „krzepiącą”. A skoro tak, trzeba nie tyle ją retuszować, co wydobywać z niej mitologię stwarzającą szanse natchnienia i wiary w to, że będzie lepiej. Tym przede wszystkim należy wytłumaczyć ową chęć zawładnięcia narodową wyobraźnią poprzez sięganie do form literackich będących rezultatem zbiorowych doświadczeń narodu, jak: baśń, epos, przypowieść, legenda bohaterska. Równoczesna troska o czytelniczą atrakcyjność utworu podpowiadała pisarzowi, by korzystał z doświadczeń powieści przygodowej i awanturniczej, walterskotowskiego modelu romansu historycznego i historycznej powieści przygody.