"Pan Wołodyjowski" jako ostatnia powieść trylogii Henryka Sienkiewicza

Pan Wołodyjowski – ostatnie ogniwo Trylogii Henryka Sienkiewicza Wieloletnia praca nad Potopem była dla Sienkiewicza przedsięwzięciem niezwykle wyczerpującym. Po śmierci żony, Marii z Szetkiewiczów (1885) z trudem powracał do równowagi. Żeby uciec od przygnębiających wspomnień, w październiku 1886 r. udał się do kilku krajów (Turcja, Grecja, Włochy). Szczególnie interesował go świat muzułmański. W czasie pobytu w Turcji przez dziesięć dni przebywał w Kawagu, zwiedził również Konstantynopol i Stambuł. Jak podaje J. Krzyżanowski: Sienkiewicz, który do Turcji wybrał się, by przed pracą nad Panem Wołodyjowskim zobaczyć na miejscu Życie wschodnie [...] interesował się [...] architekturą miasta i jego Zwyczajami, nie zapominając również o ludziach, zarówno osiadłych w Stambule rodakach, jak o Turkach.1 Wiadomo, że już w lutym 1887 r. Sienkiewicz miał zamysł nowego dzieła stanowiącego zamknięcie historii wydarzeń z lat 1648-1673, tj. od śmierci Władysława IV po zgon Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Trzecia część cyklu powieściowego miała obejmować czas elekcji i rządu syna księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, Michała Korybuta, a więc okres hetmańskiej działalności jego następcy, Sobieskiego, dzięki której został wyniesiony na tron. W liście do J. Janczewskiej pisarz donosił: Oto komponowałem sobie sceny do Wołodyjowskiego. Dziwny to jest proces, w którym fantastyczne osoby mieszają się z żywymi; widzi się je, skutkiem czego odczuwa się wszystko mocno – i pisze się dobrze. Długo by o tym opowiadać.2 Według Juliana Krzyżanowskiego pełny rytm pisania osiągnął autor w kwietniu 1887 r., podczas pobytu w dzisiejszej Opatiji.3 Kolejne odcinki drukowane były równocześnie w „Dzienniku Poznańskim”, warszawskim „Słowie” i krakowskim „Czasie”. Druk rozpoczęto 2 czerwca 1887 a zakończono 15 maja roku następnego. Natomiast całościowe wydanie książkowe pojawiło się na rynku czytelniczym kilka tygodni po zakończeniu druku prasowego. Henryk Sienkiewicz, przystępując do pisania powieści o „pierwszym żołnierzu Rzeczypospolitej”, miał za sobą gruntowne studia historyczne. Podczas badania starych dokumentów wojskowych napotkał kilku Wołodyjowskich. Jeden z nich miał na imię Michał, Pochodził z szaraczkowej szlachty zamieszkałej w okolicach Kamieńca. W innych tekstach źródłowych autor znalazł kolejnego, związanego z wojskiem, Wołodyjowskiego. Miał on na imię Jerzy i był stolnikiem przemyskim. Urodził się w 1620 r. Faktycznie przez pewien okres przebywał w Chreptiowie i zginął jako jeden z obrońców Kamieńca. Właśnie jego autor uczynił głównym bohaterem ostatniej części Trylogii. Postać ta na przestrzeni cyklu powieściowego przechodzi znaczną przemianę. W Ogniem i mieczem widzimy tytułowego bohatera jako czupurnego i skorego do awantur młodzika. Pewnej stateczności nabiera w Potopie, ale nadal jest figurą mającą wyraźną proweniencję komediową. W obu tych powieściach pan Michał występował w roli niefortunnego konkurenta, dość kochliwego i wrażliwego na wdzięki niewieście. Charakterystyczne, że Sienkiewicz w Trylogii zmienia imię Wołodyjowskiego. W Ogniem i mieczem miał on na imię wyłącznie Michał. W Potopie bohater czyni znamienną uwagę podczas rozmowy z Kmicicem: – Właściwie, to ja jestem Jerzy Michał, ale że święty Jerzy smoka tylko roztratował, a święty Michał całemu komunikowi niebieskiemu przewodzi i tyle już nad piekielnymi chorągwiami odniósł wiktoryj, przeto jego wolę mieć Za patrona.4 Podczas pobytu w klasztorze na początku Pana Wołodyjowskiego przyjmuje imię Jerzy. W ten sposób podkreśla swój duchowy związek z tym imieniem. Dla otoczenia pozostaje nadal Michałem. W trzeciej części Trylogii Jerzy Michał Wołodyjowski, zwłaszcza po kilkuletnim pożyciu z Basią, jest już doświadczonym zagończykiem, cieszy się powszechnym szacunkiem i poważaniem. Bohater jest uosobieniem rozwagi i stateczności. Tak więc pan Michał z Trylogii jest konstrukcją literacką, która pomysł i niektóre fakty zawdzięcza dwu rzeczywiście istniejącym w XVII wieku Wołodyjowskim, Michałowi i Jerzemu. Nie jest to jednak zależność daleko idąca: [...] wszystkie jego [...] perypetie, cała jego sylwetka, usposobienie, charakter dopowiedziane zostały przez samego pisarza.5 Podobną swobodę w traktowaniu źródeł faktograficznych dostrzec również można w przypadku kreacji Barbary Jeziorkowskiej. Wspomniany stolnik przemyski, Jerzy Wołodyjowski, istotnie miał za żonę Jeziorkowską, ale o imieniu Krystyna. W trakcie pisania okazało się, że trzeba niemałych zniekształceń pierwowzoru, by z owej Krystyny uczynić sympatycznego i rezolutnego „hajduczka”. W czasie, kiedy zawierała związek z Jerzym Wołodyjowskim, liczyła sobie ponad czterdzieści lat. Jej poprzedni mężowie – Swirski, Kondracki i Ćwilichowski – polegli na wojnie. Faktyczna pani Wołodyjowska nie towarzyszyła mężowi w okresie jego pobytu w Chreptiowie. Należała również do tych nielicznych żon znaczniejszych dowódców, które nie były przy mężach w oblężonej twierdzy kamienieckiej, wyjechała bowiem do krewnych na Litwę. Po śmierci męża wyszła za mąż po raz piąty. Te wiadomości były dla Sienkiewicza dość kłopotliwe. Pisze o tym w liście do Godlewskiego: Wymyśliłem w wyobraźni typ dziewczyny-hajduczka [...] a tymczasem masz diable wdowę, jeszcze po trzech mężach. Radzę się Tarnowskiego, co zrobić, bo trzeba by i ten początek, który już mam, przerobić.6 Julian Krzyżanowski tak komentuje sposób ostatecznego pokonania pisarskich zmartwień: Co Tarnowski [...] odpowiedział, nie wiemy, przypuścić jednak wolno, że odpowiedzi tej zawdzięczamy pozostawienie w powieści hajduczka, który po swym historycznym prototypie, Krystynie Jeziorkowskiej, odziedziczył tylko nazwisko panieńskie i żartobliwy przydomek „wdowy po trzech mężach”, „bo na raz trzech godnych kawalerów puściło się do niej w zaloty” i „wszyscy trzej na wojnie dali gardła” [...]. W taki to zabawny sposób wiadomość, iż mały pułkownik był czwartym [...] mężem pani Krystyny, pokwitował autor Pana Wołodyjowskiego, przy czym imieniem jej obdarzył rówieśniczkę i przyjaciółkę Basi, Krysię Drohojowską.7 Nie mamy wątpliwości, że główni bohaterowie, mimo autentycznych nazwisk, są fikcją artystyczną mającą częstokroć (jak Zagłoba) bogatą genealogię literacką. Słusznie wskazywano, że w Zagłobie jest coś z Plautowskiego żołnierza-samochwała, Ulissesa, Cerwantesowskiego Sancho Pansy i Szekspirowskiego Falstaffa. Postaci Wołodyjowskiego i Zagłoby zapewniają spójnośę cyklu powieściowego. W Ogniem i mieczem Wołodyjowski występuje w tle Jana Skrzetuskiego; podobnie rzecz się ma w Potopie, gdzie Skrzetuskiego zastępuje Kmicic. W Panu Wołodyjowskim jego miejsce zajął występujący epizodycznie w Potopie Ketling. Nie przyćmił on jednak swoją obecnością pary: Wołodyjowski – Zagłoba. W świetle powieści nie ulega wątpliwości, że obaj, zresztą z różnych względów, są „najpierwszymi żołnierzami Rzeczypospolitej”. „Mały rycerz” jest uosobieniem honoru i obowiązku żołnierskiego. Już w Potopie, obserwując pułkownika chorągwi laudańskiej, zwłaszcza stosunek do pokonanego przezeń Kmicica, można dostrzec bez trudu funkcję jaką Sienkiewicz przeznacza mu w ostatniej części Trylogii. Także i później, podczas rozmowy z Janem Kazimierzem o rzuceniu buławy pod nogi Radziwiłłowi, bądź też wówczas, gdy pan Michał robi wyrzuty Kmicicowi, że oszczędził księcia koniuszego, Bogusława, dostrzec można tę samą żołnierską prawość i niezłomność, która każe zginąć „Hektorowi kamienieckiemu” pod gruzami zamku. W ten sposób pisarz oddawał hołd żołnierzowi któremu Sobieski zawdzięczał koronę królewską. W planie powieściowych wydarzeń u boku Wołodyjowskiego znajduje się Zagłoba. Jest on przedstawicielem tej szlachty, która współtworzyła sarmacki świat Rzeczypospolitej. Masy szlacheckie odgrywały ogromną rolę w siedemnastowiecznej Polsce. Potwierdzeniem tego była powieściowa rola Zagłoby we wprowadzeniu na tron „króla Piasta”. Losy Wołodyjowskiego i Zagłoby stają się osnową innych wątków wojenno-romansowych, podstawą konstrukcji fabuły powieściowej.