Ocena cywilizacji w "Szewcach"

TEMAT: Osąd cywilizacji w „Szewcach”. Nadchodzi czas, w którym zniknie sztuka i filozofia, nie będzie indywidualności, nastanie władza automatów, jest to wizja katastroficzna, apokaliptyczna. Apokalipsa: - Kultura: a) liczy się autorytet moralny lub artysta - wieszcz, czyli władza nad uczuciem i rozumem; b) indywidualizm; c) elitaryzm i bunt; d) zasadnicza rola jednostki (świadomy wybór). - Antykultura: a) liczy się absolutna, dyktatorska władza zmierzająca do totalitaryzmu, czyli kontrolowanie każdej dziedziny życia, także osobistej; b) dyscyplina, uniformizacja, mechanizacja, automatyzacja; c) egalitaryzm (wszystkim jednakowo) i konformizm; d) rola masy (wpływ instynktów), mentalność owadów, społeczeństwo mrówek. Witkacy uważał, że ludzkość jedzie wozem do zupełnej automatyzacji. Pałką między szprychami tego wozu może być tylko sztuka. Wizję takiego świata przedstawia Hiperrobociarz, w jego wypowiedzi człowiek to tylko automat, konsument, statystyka wszystko zniweluje, produkcja będzie celem samym w sobie, a może materiałem do konsumpcji społecznej. Ludzkość kona na nowotwora kapitału, wariuje jako zbiorowość, jednostki widzą to, lecz są bezsilne. W wizji Witkacego nie będzie religii, sztuki, filozofii, przetrwa tylko erotyzm (w przeszłości matriarchat). Nie będzie o co walczyć, gdy będzie równość, ludzie staną się trybikami. Kolejny problem to uniformizacja, znika to, co niepowtarzalne, indywidualne, nie ma rękodzieła. Księżna lubi Szewców, bo to rzemieślnicy, a nie fabryczna mechanika. Należy cenić rzeczy unikatowe, „wielkość istotna to ino w indywidualnym napięciu i w stopniu zginania tym napięciem rzeczywistości: myślą czy wolą uzbrojoną w pięść - to wszystko jedno”. Sajetan stwierdza, że jest jedna dobra rzecz na świecie: „indywidualne istnienie w dostatecznych warunkach materialnych”. Problem elitaryzmu i egalitaryzmu został u Witkacego pokazany według schematu Don Kichot i Sancho Pansa. Odwołuje się też do teorii Ernesta Kretschmana, niemieckiego psychiatry, który łączył ludzki charakter z typem budowy ciała. Wyróżniał typ: • schizoidalny, czyli zamknięty we własnym świecie, myśli i wyobrażeń (smukła postawa - Don Kichot); • pyhnika - osobowość na przeciwległym biegunie, ktoś niski, krępy o zmiennej psychice od pogody ducha do melancholii (Sancho Pansa); U Witkacego oba te terminy to obelgi. Stwierdził, że w społeczeństwie pojawia się już tylko sporadycznie schizoik, coraz częściej pyhnik. Następuje zbyt szybki awans społeczny bez awansu umysłowego. Według encyklopedii pyhnik to ktoś odznaczający się małym lub średnim wzrostem, silnie rozwiniętą tkanką tłuszczową, krótkimi kończynami i krótką, grubą szyją, dużą głową, okrągłą, łatwo czerwieniejącą twarzą. Witkacy pisze: „Coraz więcej na tym świeci pyhników. Ma se radio, ma se stylo, ma se kino, ma se brzucho, ma se syćko jak się patrzy - czego mu trza? A sam sobie ścierwa podłe, gudno przebrzydłe”. Dla pyhnika jedna dobra rzecz na świecie: „zjeść, poczytać, pooglądać, pogwajdlić, pokierdasić i pójść spać - to jest pyhnika filozofia”. Masowość kultury i produkcji wyklucza indywidualność. Wobec masowości obniża się poziom kultury, inteligenci są niepotrzebni, ponieważ są uciążliwi. Sajetan mówi, że czuje się kuzynem jurajskich gadów. Padają katastroficzne słowa: „z wibronów powstaliśmy - w wibrony się obrócimy”. Pozostaje walka o formę, teraz jedyny przejaw indywidualizmu. Destrukcja dotyczy także języka, jest tak samo chaotyczny, bełkotliwy, wulgarny, jak cała rzeczywistość XX wieku. Jest to wiek rozkładu, zaniku idei, zamętu świadomości, taki język nie jest w stanie „chwycić rzeczywistości”, czyli opisać jej. Destrukcja języka uwidoczniona przez melanż sloganów, frazesów, wulgaryzmów, kakofonii. Rzeczywistość sztuki to rezultat kryzysu kultury, jego przejaw to: melanż (mieszanina, pomieszanie różnych rzeczy) oraz kakofonia (połączenie dźwięków nie przyjemnych dla ucha).