Żywioł epicki, język, ludowość w III cz. "Dziadów" Mickiewicza

Żywioł epicki, język, ludowość Synkretyzm rodzajowy III cz. Dziadów wprowadza charakterystyczną dla dramatu romantycznego niespójność poszczególnych fragmentów dzieła. Wśród partii lirycznych i dramatycznych można odnaleźć epickie, które przeważają w utworze. Taki podział jest oczywiście uproszczony – wzajemne uzupełnianie się i przenikanie rodzajów jest w Dziadach zabiegiem dosyć częstym (por. rozdział pt. Dramat romantyczny). Epickość Mickiewiczowego arcydramatu polega na statyczności scen, rozlewności opisów, wprowadzaniu opowiadania itp. Dzięki takiej technice autor uniezależnił się od rygorów tradycyjnie pojętego dramatu, mógł poszerzyć krąg omawianych zagadnień, przybliżyć dialogi do mowy potocznej (charakterystycznej dla epiki). Przykładem dążenia do potoczności wypowiedzi bohaterów jest scena więzienna, będąca opowiadaniem rozpisanym na głosy, dopełnionym lirycznym monologiem Konrada i piosenkami śpiewanymi przez więźniów15, opowiadaniem o Cichowskim, sceną egzorcyzmów, opowiadaniem i opisem w scenie IX rozgrywającej się na cmentarzu. Podobną tendencję można zaobserwować we fragmencie zatytułowanym Ustęp. Opis krajobrazu przechodzi w informację u stosunkach panujących w Petersburgu, by potem roztoczyć porównawczy opis pomników, a następnie obszerną relację z przeglądu wojska z uogólnionymi refleksjami na temat militarnej potęgi carskiej Rosji. Epicki żywioł III cz. Dziadów zakorzeniony był w języku potocznym; stąd częste krótkie zdania i równoważniki zdań. Język dzieł Adama Mickiewicza był niejednokrotnie przedmiotem naukowych rozważań. Najbardziej wyczerpujące wydaje się syntetyczne ujęcie tej problematyki w książce Konrada Górskiego Mickiewicz – artyzm i język.16 Lektura tej pozycji skłania do wniosku, że bogactwo językowe utworów wieszcza jest przeogromne, zarówno jeśli chodzi o zasób słownictwa jak i jego funkcje. W III cz. Dziadów spotkać można archaizmy semantyczne (np. jarzyna w znaczeniu zboże jare), użyte w różnych funkcjach słowo mędrzec, metaforyczne zastosowanie słowa ogień, wprowadzenie języka francuskiego w celu dookreślenia arystokracji polskiej. Przykłady można mnożyć bez końca. Język dramatu, podobnie jak innych utworów Adama Mickiewicza, charakteryzuje się różnorodnością figur stylistycznych, bogactwem słownika, umiejętnością wydobycia ukrytych sensów, nastrojów. Zmetaforyzowany, często symboliczny język Dziadów jest – mimo złożoności formalnej utworu – czytelny, kreuje rzeczywistość z jej nastrojem i charakterystyką emocjonalną. Pod względem występowania pierwiastka ludowego III część ustępuje (jeśli brać pod uwagę kryterium ilościowe) częściom II i IV. Nie znaczy to jednak, że jest zredukowana do niezauważalnego minimum. Proweniencję ludową przypisać można wszelkim duchom, aniołom, diabłom, upiorom, które się tu pojawiają. Scena IX, Noc dziadów, w pełni nawiązuje do ludowego rytuału. Z upodobaniem autor wprowadza sceny-widzenia, proroctwa, również ludowego pochodzenia, choć wsparte mistycyzmem zaszczepionym wielu romantykom przez Andrzeja Towiańskiego. Tytuł cyklu dramatycznego – Dziady – jest przecież nawiązaniem do obrzędu ludowego. Charakterystyczny dla romantyzmu nawrót do tego, co proste, pierwotne, ludowe, realizuje się także w tym utworze, który Mickiewicz sam uznawał za najważniejszy w swojej twórczości. W III cz. Dziadów powiązanie pierwiastka ludowego z problematyką o wielkiej wadze narodowej tłumaczy, jak autor pojmował naród. Z ludowością kojarzy się także misteryjna tajemniczość niektórych scen i moralitetowe pochodzenie refleksji o bezustannym zmaganiu się pierwiastka dobra i zła. III cz. Dziadów to utwór o skomplikowanej budowie i złożonej problematyce. Próba przybliżenia najważniejszych zagadnień i fragmentów dzieła – z konieczności pobieżna i uproszczona – przedstawia najbardziej charakterystyczne, zasadnicze rysy tego utworu. Jego otwarta struktura pozostawia miejsce na indywidualne odczytania i interpretacje. Podsumowując rozważania o słynnym arcydramacie Mickiewicza, trzeba stwierdzić, że niewiele utworów mogłoby z nim konkurować, jeżeli chodzi o siłę wyrazu. Doniosła problematyka narodowa, zagadnienie powinności człowieka wobec ojczyzny w momencie jej zagrożenia, refleksje historyczne, nie pozwalają przejść nad utworem bez zastanowienia. Wynikające z osobistych przeżyć autora uwagi o wolności, niewoli, obowiązku patriotycznym to treści potrzebne każdemu Polakowi w każdej epoce. Zagrożenia niekiedy słabną, czasem zmieniają postać, ale obywatelska czujność powinna obowiązywać zawsze – takim, może nieco patetycznie brzmiącym akcentem, wypada zakończyć refleksje o dramacie, który ciągle zachwyca, budzi kontrowersje i różne interpretacyjne skojarzenia. Można by mówić jeszcze o jego dziejach scenicznych, o znakomitych kreacjach postaci Konrada, o samym tekście ciekawym i trudnym ze względu na ogromną kondensację poruszanych tu zagadnień, o wpływie utworu na późniejszą twórczość literacką. Ponieważ na bardziej pogłębione rozważania nie pozwala charakter tego opracowania – skrótowy i podręczny – odsyłamy Czytelnika do źródeł wskazanych w bibliografii.