Motyw antyutopii w literaturze

Antyutopia Antyutopia - W przeciwieństwie do utopii, która jest wizją idealnego, egali¬tarnego, sprawiedliwego społeczeństwa, antyutopia jest utworem satyrycznym, ośmieszającym, parodiującym dzieła pi¬sarzy utopijnych lub brutalnie przed-stawiającym nieprzystawalność pięk¬nych teorii do rzeczywistości. Elementy antyutopii pojawiły się już w oświece¬niu w powieści sentymentalnej J. Swifta „Podróże Guliwera". Żadna z odwiedza¬nych przez Guliwera krain (z wyjątkiem państwa rozumnych koni) nie jest dos¬konała: ani Królestwo Liliputów, ani Bromdingnag (państwo olbrzymów). Wady ustrojów i niedoskonałości w or¬ganizacji społeczeństw są te same, które charakteryzują Europejczyków (zawiść, rywalizacja, walka o władzę, chęć zys¬ku, przemoc wobec słabszych). H.G. Wells „Wojna światów" - Mars¬janie, którzy napadają na ziemię i chcą okaleczyć ludzkość, w rzeczywistości obnażają tylko pustkę i jałowość sytych groszorobów, których cywilizacja i tak wcześniej czy później uległaby zagła¬dzie. W sytuacji grożącej ze strony Marsjan apokalipsy groteskowo, ale i żałośnie wygląda właściciel, który jako jedyną wartość chce ratować walizkę z rulonami złotych suwerenów. Nie należy mieć złudzeń co do intencji napast¬ników, którzy faktycznie wydobywają tylko to, co na Ziemi było dalekie od ideału: cywilizacja, postęp - z tym ko¬niec! Żadnych koncertów przez jakiś milion lat nie będzie ani wystaw obra¬zów. Marsjanie uświadomili Ziemia¬nom, że mogą być inne, starsze od naszego światy, doskonalsze i groźne dla cywilizacji ludzkiej. J. Zamiatin „My" - Doświadczenia pierwszych lat budowania socjalizmu w Rosji prowadzą Zamiatina do bardzo pesymistycznych wniosków na temat przyszłości świata podporządkowanego jedynej słusznej ideologii. Tworzy on w swojej powieści wizję społeczeństwa, w którym jednostki konsekwentnie po¬zbawiane są indywidualności - ludzie nie mają nawet imion, są tylko numera¬mi. Nieustanna inwigilacja odbiera im wszelką prywatność, a jakiekolwiek uczucia są surowo zabronione. Próba buntu, jaką podejmują bohaterowie, kończy się niepowodzeniem. Tej rze¬czywistości, w której żyją, nie można zmienić. Nie jest jednak Zamiatin do końca pesymistą. Skoro są tacy, którzy się buntują, być może jest jeszcze jakaś nadzieja dla świata. A. Huxley „Nowy, wspaniały świat" - Pisarz ukazał w powieści rezultat obłędnego i konsekwentnego totalitary¬zmu w obrazie Stanów Zjednoczonych Świata, a dokładniej Europy Zachodniej pod rządami Kierownika Generalnego, Jego Fordowskiej Mości, Mustafa Mon-da. Jest to prognoza dla świata, który uległ szokowi przyszłości (termin Tof-lera) i opiera całą swą przyszłość na najnowszych odkryciach naukowych, pozwalających sterować i manipulować człowiekiem już w momencie jego po¬częcia, niszcząc w ten sposób wszelką wolność i indywidualność. Swą antyutopię Huxley otwiera relacją: Nad głó¬wnym wejściem napis: Londyński Oś¬rodek Wylęgu i Przysposobienia. Poni¬żej: Komunikacja. Standaryzacja. Stabi¬lizacja. W tym Nowym Świecie czas liczy się od narodzenia Henry'ego Forda (konstruktora pierwszego samochodu i sprawcy obłędnej ery samochodowej). Jest to świat, gdzie w wyniku oszałamia-jącego rozwoju techniki ludzkość zo¬stała zupełnie odczłowieczona. Zostaje też poddana ostrej, naukowej tresurze, która sprawi, że każdy osobnik będzie działał jak automat. Bo postęp nie ogra¬nicza się tylko do wylęgu embrionów, chodzi też o to, aby każdego przezna¬czyć do odpowiedniej pracy i wyspec¬jalizować tylko w tym zakresie. Dzięki nowoczesnym technikom człowiek ma tu być idealnym (bo bezkrytycznym) odbiorcą rozkazów. S. Żeromski „Przedwiośnie" - W wy¬niku rewolucji w Baku wcale nie wyła¬nia się nowy, wspaniały świat, a wręcz odwrotnie: jest to rzeczywistość, w któ¬rej do głosu dochodzi przemoc i prawo pięści. Przestaje się liczyć prywatność (poczynając już od prywatnych kosz¬towności i pieniędzy aż do jednakowych poglądów politycznych). Z przeciwni¬kami rozprawa jest krwawa i radykalna. Ten nowy świat jest też rzeczywistością, w której zabija się wszelkie piękno (symboliczna scena grzebania trupa młodej, pięknej Ormianki). M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza¬ta" - Czas powieści to rzeczywistość lat dwudziestych-trzydziestych w Mosk¬wie. Już doskonale widać, jaki jest ten porewolucyjny, „wspaniały" świat. Nie ma w nim miejsca na prywatność, a wszelkie przejawy indywidualizmu są tępione. Obowiązuje jeden ustrój i jeden światopogląd. Ludzie, skupieni na za¬spokajaniu swoich najniezbędniejszych potrzeb (mieszkanie, jedzenie, ubranie), nie mają czasu na myślenie. I o to właśnie chodzi. Nagradzani są ci twór¬cy, którzy tworzą zgodnie z obowiązują-cą ideologią, „nieprawomyślni" są prze¬śladowani, np. Mistrz. Mnożą się tajem¬nicze zniknięcia osób niewygodnych, a za łapówkę wszystko można załatwić. Rozbudowany został system inwigilo¬wania obywateli i donosów. Miejscem, gdzie izoluje się opornych lub krnąbr¬nych indywidualistów, jest szpital psy¬chiatryczny. G. Orwell „Folwark zwierzęcy" - Jest to wizja formowania się państwa totali¬tarnego. Zwierzęta, które nie chciały pracować na Jonesa (one miały tylko obowiązki, on miał tylko przywileje), dokonały przewrotu, przejęły władzę. Orwell pokazuje drogę porewolucyjne-go systemu, którą da się streścić: od utopii do jej zaprzeczenia (antyutopii). Wszystkie początkowe demokratyczne ustalenia, mające służyć dobru obywate¬li, są powoli, ale systematycznie i kon¬sekwentnie łamane. Wyszkolone psy (policja) będą doskonałym aparatem ucisku obywateli. Napoleon jako władca absolutny i despotyczny potrafi rządzić, otumaniając poddanych demagogiczny¬mi hasłami: to dla waszego dobra pijemy mleko i jemy jabłka. Motłoch ma pra¬cować i słuchać władzy, a jej żyje się coraz lepiej i apetyt rośnie w miarę jedzenia. Funkcjonuje tu bardzo wygod¬ne hasło: my - reszta świata, przy czym całe zło, niepowodzenia systemu można złożyć na tzw. wroga ludu, który nie śpi. G. Orwell „Rok 1984" - Utwór o podo¬bnym charakterze jak „Folwark zwie¬rzęcy". Panującym w Oceanii ustrojem jest angsoc, oparty na przemocy, okru¬cieństwie, nienawiści (urzędowy Ty¬dzień Nienawiści) i propagandzie suk¬cesu: głos z teleekranu trajkotał o wytopie surówki i przekroczeniu Dziewiątego Planu Trzyletniego. Obywatele są in¬wigilowani (działa Policj a Myśli), dono¬szą sąsiedzi, a nawet własne dzieci (Liga Kapusiów). Ludzie żyją w warunkach nieludzkich: wszystko jest racjonowane, brak żywności (np. czekoladę można ku¬pić na czarnym rynku, a po masło jeździ się na wieś i szmugluje do miasta), mie¬szkania, sklepy i kawiarnie są obskurne, brudne. O wszystkim decyduje Wielki Brat, który ma swoich strażników w po¬staci OTJriena, który uświadomił Wins-tona, co do praw w tym świecie: rządzimy materią, bo rządzimy umysłami. Rzeczy¬wistość mieści się w mózgu (...), to my ustanawiamy prawa przyrody (...). Czy powoli wyłania ci się obraz tworzonego przez nas świata ? Jest dokładnym przeci¬wieństwem idiotycznych, hedonistycz-nych utopii (...) Dawne cywilizacje twier¬dziły, że opierają się na wartości, nasza budowana jest na nienawiści. Postęp w naszym świecie oznacza postęp bólu (...) Zniesiemy sztukę, literaturę, naukę". W. Golding „Władca much" - Na bezludnej wyspie chłopcy rozpoczynają tworzenie nowego państwa od zera, wybierają przywódcę, ustanawiają pra¬wa, które miałyby szanować obywateli i ich wolność. Zaczyna się idealnie: chcą budować szałasy, podzielili funkcje, mają mądrego przywódcę - Ralfa. Gol¬ding chce jednak powiedzieć, że utopie nie mają szans realizacji i wcześniej czy później, za sprawą samych obywateli, zamieniają się w swoje zaprzeczenie. Pod dowództwem Jacka chłopcy po¬czują się bowiem silni, bezkarni, uwie¬rzą, że prawo dyktuje silniejszy. Kolejne zabójstwa będą potwierdzeniem gorz¬kiej prawdy historycznej aż do finało¬wego polowania na Ralfa, które pokaże, jak łatwo zręczny demagog może mani¬pulować tłumem. S. Grochowiak „Utopia" - Poeta do¬wodzi prawidłowości ludzkiej natury, polegającej na potrzebie tworzenia mi¬tów, ideałów; jednym z nich jest myśl o idealnym państwie - Utopii. Kolejne epoki potwierdzały złudność takich ma¬rzeń (palone czarownice, mason, który rozkłada bomby, wrogowie Utopii mie¬szkający w chlewiku). Poeta pokazuje sztuczność takiego idealistycznego świa¬ta: na Utopii zaczęto od wdziewania peruk. Rzeczywistość zaś jest brutalnie konkretna i daleka od umowności: goły, przerażony Zydek, który gryzie czosnek, ma katar i nie chce wstąpić do wojska. Poeta pyta: gdzie podziałaś się wyspo?. W. Szymborska „Utopia" - Tu rzeczy¬wistość przypomina biblijny raj (Pew¬ność Niewzruszona, jezioro Głębokiego Przekonania, jeśli jakieś zwątpienie, to wiatr je rozwiewa, krzaki aż uginają się od odpowiedzi). Jednak wyspa jest bez-ludna, a ślady stóp prowadzą do morza. Skąd taki powszechny exodus? Poetka jest przekonana o wyższości życia (tej bezpowrotnej topieli) nad wszelkimi teo¬riami i idealnymi systemami, które zaw¬sze zawierają jakieś elementy tak dobre, że aż skierowane przeciwko człowiekowi. * „Mimo powabów wyspa jest bezludna, a widoczne po brzegach drobne ślady stóp bez wyjątku zwrócone są w kierunku morza. Jak gdyby tylko odchodzono stąd". (W. Szymborska) * „Utopię już nie raz widziano -jako wyspę często, tę na Morzu Śródziemnym obróconą ku słońcu. Było to w czasach ujeżdżania aniołów -biednych anemicznych zwierząt Których pyski zmęczone zwisają w ołtarzach. Gdzie podziałaś się wyspo? Płyną nad twym szkieletem statki ładowne w śledzie". (S. Grochowiak)