Etyka zawodowa - pojęcie

Pojęcie: etyka zawodowa (moralność zawodowa - określeń tych powszechnie używa się zamiennie) - oznacza system norm moralnych, związany z podziałem pracy i sposobem jej wykonywania. Pojęciem tym często obejmuje się również teo-retyczną refleksję etyczną dotyczącą społeczno-zawodowego zróżnicowania mo-ralności. Przedmiotem tej refleksji jest m.in. geneza, istota i funkcje moralności grup zawodowych oraz jej historyczne przejawy. Refleksja o charakterze normatywnym dąży do określenia podstawowych wartości moralnych związanych z działalnością poszczególnych zawodów, właściwych dlań systemów powinności oraz wzorców moralnych. W aspekcie socjologicznym jej przedmiotem jest rzeczywisty stan mo¬ralny określonych grup. W tym rozumieniu może ona oznaczać: - rzeczywiste, stwierdzane empirycznie, postawy moralne, ujawniane w procesie wy-konywania czynności pracowniczych przez przedstawicieli określonych zawodów; - panujące w świadomości danej grupy zawodowej przekonania dotyczące jej powin¬ności moralnych, zasad i norm jakie winny byś przestrzegane przez jej członków: - zwerbalizowane i ujęte w oficjalne dokumenty - kodeksy - zestawy zasad i norm moralnych dotyczące określonych grup. Tradycje etyki zawodowej, przynajmniej w odniesieniu do niektórych zawodów, sięgają epoki starożytnej. Najwcześniej powstawały kodeksy etyki zawodowej leka¬rzy (tzw. przysięga t-Iipokratesa), wojowników, prawników. Rozważania teoretyczne na temat zawodowego zróżnicowania moralności występowały zwłaszcza w pra¬cach myślicieli epoki nowożytnej, a m.in. Mandevilla, Monteskiusza, a później Dur¬kheima, który stwierdzał m.in., że tyle jest form moralności, iie jest różnych zawodów_ Dużą rangę natomiast problematyka etyki zawodowej zyskała we współczesnej re¬fleksji etycznej. Źródeł szerokiego zainteresowania etyką poszczególnych zawodów należy do¬szukiwać się przede wszystkim w warunkach współczesnej cywilizacji, a zwłasz¬cza w powstawaniu nowych gałęzi wytwarzania i nadal pogłębiającej się, specjaliza¬cji pracy. Tworzą się nowe techniczne i organizacyjne warunki pracy. Technika współ¬czesna rodzi nowe problemy, które w historii nie występowały, jak np. eksperymenty naukowe, zwłaszcza biologiczne, genetyczne, sztuczne zapładnianie, klonowanie. Stawia ona nowe problemy nawet przed tradycyjnymi zawodami, jak zawodem praw¬nika, uczonego, lekarza. Na tym tle w wielu środowiskach pracowniczych powstają nowe dylematy mora(ne. Przyczyną współczesnego wzrostu zainteresowania pro¬blemami etyki zawodowej jest również zwiększenie się liczby zawodów mających bezpośredni wpływ na losy jednostek i społeczeństwa, powołanych do ochrony pod¬stawowych wartości społecznych, nie ograniczających się jedynie do wytwarzania określonych przedmiotów. Etyka - moralność - zawodowa, ujmując sprawę zasadniczo, nie jest czymś od-miennym, tym bardziej zaś sprzecznym w stosunku do owej moralności powszech¬nej, "ludzkiej". Stanowi ona przełożenie ogólnospołecznych wymogów moralnych na język konkretnych warunków, sytuacji i zadań związanych z pracą zawodową. Moralność w ogóle domaga się np. uczciwości, prawości, poszanowania ludzkiej godności, życzliwości itp., że pozostaniemy przy najbardziej elementarnych poję¬ciach. Lecz co to znaczy uczciwość, prawość, życzliwość w ogóle? Czy można być "dobrym" w sensie moralnym człowiekiem w ogóle? W pewnych granicach tak-w tych granicach m.in. pojęcie uczciwości pojmujemy jednakowo w odniesieniu do każdego człowieka, bez względu na wykonywany zawód, wiek. Poza tym jednakże te ogólne pojęcia zaczynają się różnicować w zależności od sytuacji, w jakich znaj¬dują się ludzie, także w związku z ich pracą zawodową. Uczciwość lekarza, nauczy¬ciela czy prawnika ujawnia się w innym rodzaju postępowania niż uczciwość produ¬centa czy sprzedawcy. Swoistość etyki zawodowej polega również na tym, że w każdym jej systemie obiegowe społecznie postulaty moralne znajdują własną hierarchizację. W każ¬dej etyce zawodowej istotne są sprawy dumy zawodowej, solidności, poczucia odpowiedzialności, solidarności grupowej. Ale oprócz tego dla grupy np. pra¬cowników transportu podstawowe wymagania dotyczą trzeźwości i punktualno¬ści: w służbie zdrowia - zachowania tajemnicy lekarskiej oraz życzliwości dla pacjentów. Specyfika poszczególnych systemów moralności zawodowej wyraża się po¬nadto i w tym, że w jej obrębie występują niekiedy mniej lub bardziej dostrze¬galne modyfikacje podzielanych społecznie poglądów moralnych, obowiązują reguły moralności częściowo tylko obowiązujące w innych systemach (lub spo¬łeczeństwie w ogólności). O swoistym charakterze danej etyki zawodowej decyduje też zalecany przez nie sposób rozstrzygania konfliktów moralnych. Są zresztą zawody, ze swej istoty kon¬fliktorodne. Wykonywaniu tych zawodów towarzyszą nieuchronnie sytuacje kon¬fliktowe-zderzenie się różnych norm i wartości moralnych. Do takich m.in. należy zawód prawnika, lekarza, dziennikarza. Swoistość etyki zawodowej wyraża się również w jej funkcjach. Jedną z nich jest regulowanie stosunku człowieka do obowiązków zawodowych. Inną regulowa¬nie wzajemnych stosunków ludzi w środowisku pracowniczym. O realności i doniosłości problematyki zawodowej świadczy też wielość ko¬misji etycznych, mających stać na straży etyki poszczególnych zawodów, wypo¬wiadać się w kwestiach spornych, a także stosować sankcje moralne wobec osób zachowujących się niezgodnie z wymogami moralnymi. Komisje takie istnieją m.in. w polityce, nauce, mediach (np. Rada Etyki Mediów, czy Komisja Etyczna TVP), podobnie jak sądy koleżeńskie, sądy honorowe, izby. Odrębna kwestia z zakresu etyki zawodowej to kwestia kodeksów. Wielu dysku¬tantów do nich sprowadza całą kwestię, a mając zastrzeżenia do samej idei kodeksu -- neguje i sens etyki zawodowej. Są wszakże zawody, które bądź się ubiegają o takie spisane, wyrażone w postaci publikacji zestawy deontologiczne, a więc klasyczne kodeksy, które je formułują w swym środowisku, lub, którym się je serwuje z, zewnątrz, aby uczytelnić i uwierzytel¬nić moralnie ich role zawodowe, powinności, oraz oczekiwania-prawa do określo¬nych wobec nich oczekiwań - ze strony społecznej, odbiorców ich usług. Są to za¬wody powołane do tworzenia lub ochrony oraz realizacji wartości szczególnie istot¬nych, podstawowych, związanych z zaspokajaniem podstawowych potrzeb zbiorowości i jednostek ludzkich. Takich jak życie i zdrowie, prawda i sprawiedli¬wość, wolność i godność, bezpieczeństwo, integralna osobowość. Nie jest dziełem przypadku, że właśnie na gruncie zawodów nauczycieli, uczonych, służby zdrowia, prawników, dziennikarzy, ludzi trudniących się biznesem, także polityków, parla¬mentarzystów itp. powstają wspomniane komisje zajmujące się postawami moralny¬mi reprezentantów tych grup, lub ogólniej problematyką etyki swych profesji, np. etyką biznesu lub reklamy. Wymagania zawarte w tych kodeksach (także niepisanych) bywają przy tym różnie formułowane. Jedne z nich mają postać zakazów, określają to, czego na gruncie danego zawodu nie wolno, nie powinno się czynić. Pełnią one funkcje profilaktyczne - przestrzegają przed pokusami moralnymi, jakie szczególnie w danym zawodzie łatwo, np. przed korupcją, wykorzystaniem stanowiska dla celów prywatnych, nieuczciwością. Inne zasady występujące w kodeksach za¬wodowych mają postać nakazów, dotyczą właśnie chronienia tych wartości ¬wewnątrz grupy, wobec odbiorców jej usług, przedmiotów oddziaływania, a tak¬że wobec społeczeństwa jako całości. O konkretnej treści etyki zawodowej, o jej strukturze, układzie hierarchicz¬nym, brzmieniu jej poszczególnych zasad decyduje wiele czynników. Należą do nich zwłaszcza: - ewentualne tradycje danego zawodu, wartości moralne zrośnięte na trwałe z jego funkcjonowaniem, niezależnie od zmian zachodzących w strukturze społecznej czy w warunkach technicznych wykonywania zawodu; - warunki zewnętrzne funkcjonowania danego zawodu: konkretne warunki życia i potrzeby danego społeczeństwa, a również warunki techniczne wykonywania zawodu; - charakter zadań danego zawodu i ich społeczna ranga, miejsce, jakie ten zawód zajmuje w społecznym podziale pracy; - uprawnienia danego zawodu, które są pochodnymi spełnianych funkcji. Te upraw¬nienia nakładają na przedstawicieli poszczególnych zawodów określone powinno¬ści moralne, ale mogą też stwarzać okazję do swoistych nadużyć; - struktura wewnętrzna danego zawodu, układ powiązań i zależności między¬ludzkich.