Co to jest powieść?

Powieść podstawowy gatunek epicki w literaturze ostatnich trzech stuleci. Kształtował się w ciągu XVII - XVIII w. wchłaniając doświadczenia starszych gatunków narracyjnych; w XIX w. uzyskał postać, którą do dziś uznaje się za wzorcową. Jednak początków powieści należy szukać w średniowiecznych kronikach, żywotach świętych i legendach. Anonimowi twórcy wykorzystywali je jako źródła, wybierając z nich to, co mogło zainteresować czytelnika, a równocześnie spełniało funkcje dydaktyczna. W ten sposób powstawały utwory fabularne. Zwano je historiami i jako gatunek są one charakterystyczne dla średniowiecza. Była to literatura w pewnym sensie niższego rzędu, dziś zapewne nazwanoby ja brukowa, ponieważ popularność zyskała głównie wśród miejskiego pospólstwa, a obca była wykształconemu czytelnikowi. Szczególne znaczenie dla późniejszego rozwoju powieści miał tzw. romans łotrzykowski (powieść pikarejska), który stanowił jedną z odmian literatury ludowo-mieszczańskiej. Nazwa pochodzi od typu bohatera, pomysłowego, energicznego, uosabiającego ideał plebejsko-mieszczańskiej przedsiębiorczości, a jednocześnie wyrzuconego na margines życia. Charakterystyczne postacie romansu to Sowizdrzał oraz bohater szesnastowiecznego utworu “Żywot łazika z Tormesu”. Prymitywne gatunki prozy epickiej odegrały ogromną rolę przy narodzinach takich utworów jak “Gargantua i Pantagruel” Rabelais’go (XVI w.) oraz “Don Kichot” Cervantesa (XVII w.) Źródłami nowożytnej powieści są również rozmaite formy romansu heroiczno-awanturniczo-miłosnego oraz francuska powieść psychologiczna (“Księżna de Clébves” pani de La Fayette) i obyczajowa wieku XVII Powieść nowożytna skrystalizowała się w wieku XVIII, głównie w literaturze angielskiej i francuskiej. Dużą rolę w jej narodzinach odegrała powiastka filozoficzna (gatunek z pogranicza epiki i eseju filozoficznego), której twórcami byli francuscy pisarze Voltaire (“Kandyd”) i Diderot (“Kubuś Fatalista i jego pan”). Powiastka filozoficzna posługiwała się fabułą jako sposobem przedstawienia losów bohatera, jednakże zarówno fabuła, jak i bohater podporządkowani byli wyraźnemu zamysłowi filozoficznemu twórcy, który owe epickie elementy traktował w dużej mierze jako ilustrację określonych poglądów ideowych i moralnych. Jednak w obrębie powiastki zostały ustalone pewne sposoby wiązania epizodów, np. poprzez podróż bohatera, które przejęła powieść. Nie mniej ważna rolę odegrały rozdaje prozy publicystycznej ukształtowane w czasopiśmiennictwie początku XVIII w. Na łamach pism angielskich, “Spektator”, “Tatler”, “Guardian” pojawiły się eseje, felietony i reportaże, które stanowiły zawiązki powieści obyczajowej. Literatura polska w najdawniejszych czasach nie wytworzyła dojrzałych gatunków prozy epickiej. Należy jednak pamiętać, że w grę wchodzi jedynie nieoryginalna literatura apokryficzna oraz tłumaczenia z łaciny, a potem i z niemieckiego, powieść ludowo-mieszczańska z końca XV i pocz. XVI w. Oryginalna prozę przyniosła dopiero 2 poł. XVI w. i wiek XVII. Były to utwory prozatorskie Mikołaja reja, proza historiograficzna m.in. Marcina Bielskiego i pamiętniki - Jana Chryzostoma Paska. Początek powieści jako odrębnego gatunku epickiego przypada w Polsce na czasy oświecenia, tzn. 2 poł. XVIII w. Szczególną rolę odegrała tu publicystyka czasopiśmiennicza, głównie “Monitora”. Bezpośrednie związki łączą felietonistykę z pierwszymi powieściami: “Przypadkami Mikołaja Doświadczyńskiego” i “Panem Podstolim” Ignacego Krasickiego. Powieści te mają charakter dydaktyczny. Powieść charakteryzuje szczególna pojemność poznawcza, tak, że wielki pisarz francuski Stendhal nazwał ja “zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu”. W klasycznej konstrukcji głównymi jej składnikami struktury są: — narracja oraz jej przedmiot — świat przedstawiony, na który składają się bohaterowie oraz wydarzenia, w jakich uczestniczą, przebiegające w określonym czasie oraz przestrzeni i tworzące fabułę. Głównym elementem i siłą napędową akcji jest konflikt jakichś przeciwstawnych dążeń. Akcja może mieć bardzo różnorodny przebieg. Najprostszy typ akcji to taki, w którym jednokierunkowy układ zdarzeń prowadzi konsekwentnie do rozwiązania (np. “Dziurdziowie” E. Orzeszkowej), inny polega na tym, że zdarzenia dochodzą do pewnego momentu zwrotnego i całkowicie zmieniają pierwotny kierunek (np. “Lalka” B. Prusa). Jeszcze inny rozdaj akcji powieściowej polega na umyślnym splataniu i zawikłaniu zdarzeń. Nagłe zmiany w kierunku losów bohatera nazywa się perypetiami. Fabuła powieściowa jest pewnym zamkniętym przebiegiem zdarzeń. Aby zacząć opowiadanie o wydarzeniach autor niekiedy zarysowuje sytuacje wyjściową i zabieg ten nosi miano ekspozycji (np. rozmowa w warszawskiej piwiarni jako ekspozycja do “Lalki”). Czasami narrator szerzej opowiada o tych okresach w życiu bohaterów, które poprzedzają wydarzenia fabularne, wówczas mamy do czynienia z przedakcją (dzieje rodów Niechciców i Ostrzeńskich w “Nocach i dniach”). Jeżeli pisarz zdecydowanie wyodrębnia przedakcją z całości utworu i umieszcza ja na początku powieści, to przekształca ją w prolog. Niejednokrotnie narrator uznaje za słuszne wprowadzenie informacji o dalszych losach bohaterów, już po zamknięciu fabuły. Mówi się wówczas o poakcji, która z kolei może - jako samodzielna cząstka kompozycyjna zostać umieszczona na końcu utworu - i stać się epilogiem. Układ czasowy fabuły, który polega na zakłóceniu chronologicznego następstwa składających się na nią zdarzeń, nosi miano inwersji czasowej (np. “Pamiętnik Rzeckiego” w “Lalce”, który rozbija jednolitość czasową fabuły). Powieść ulegała najprzeróżniejszym przekształceniom, zarówno w sferze narracji, jak i w zakresie konstrukcji fabularnej. Ogromna role w procesie dojrzewania tego gatunku odegrał dziewiętnastowieczny realizm. Tacy twórcy jak: Balzac, Stendhal i Flaubert we Francji, Dickens, Thackeray w Anglii, Lew tołstoj w Rosji, Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz w Polsce stworzyli w pełni dojrzałą formę powieściową, która do dziś stanowi wzorzec tradycji literackiej, będący układem odniesienia dla wszystkich późniejszych poczynań. Wykreowano dynamiczną konstrukcję bohatera, dla którego rozwój fabuły staje się czynnikiem kształtującym osobowość (Rastignac z “Ojca Goriot” Balzaca, Julian Sorel z “Czerwone i czarne” Strendhala). Powieść realistyczna przyznała pierwszoplanową role rozbudowanej fabule. W powieści nowoczesnej zasada ta została podważona przez szereg kierunków literackich i poetyk. Ograniczenie, a nawet całkowite eliminowanie konstrukcyjnego znaczenia fabuły w powieści wyrosło z inspiracji dwu pisarzy: Prousta i Joyce’a. W dziełach tych twórców punkt ciężkości przesuwa się z fabuły na życie wewnętrzne bohatera. Natomiast w utworach T. Manna (“Czarodziejska góra”, “Doktor Faustus”) ważniejsze niż fabuła są elementy filozoficzne, rozważania moralne, dyskusje światopoglądowe, itp. Jeszcze inny typ przekształcenia daje się zaobserwować w kręgu literatury, której najwybitniejszym twórcą był Franz Kafka (“Proces”, “Zamek”). Fabuła wprawdzie zachowuje tu swoje tradycyjne wyznaczniki, ale jej całościowa logika jest zupełnie odmienna niż w prozie realistycznej. Zostaje ona podporządkowana z jednej strony zasadom konstrukcyjnym wzorowanym na przebiegu sennego marzenia, z charakterystycznymi dla niego motywacjami, z zawieszeniem realnego prawdopodobieństwa zdarzeń i nieokreślonością sytuacji, z drugiej zaś - regułom przypowieści, wraz z jej celowym uschematyzowaniem zdarzeń i charakterów postaci, prostotą wątku fabularnego, kształtującego moralistyczne lub filozoficzne uogólnienie. Radykalny rozrachunek z realistycznym wzorcem powieściowym przeprowadzili przedstawiciele, tzw. nouveau roman, którzy swoimi poczynaniami podważyli wszystkie zasady klasycznego wzorca powieściowego W krańcowych ujęciach tego kierunku narracja powieściowa staje się relacją o swoim własnym powstaniu, o swoich ograniczeniach poznawczych, nadużyciach i niemożliwości krystalizacji. W toku historycznego rozwoju gatunek powieściowy wytworzył kilka odmian: powieść społeczno-obyczajowa, np. “Emancypantki” B. Prusa, “Nad Niemnem” E. Orzeszkowej, powieść psychologiczna, np. “Zbrodnia i kara” F. Dostojewski, “Bracia Karmazow”, powieść historyczna. Jej początek dał na przełomie XVIII i XIX w. Walter Scott. W Polsce najwybitniejszym jej twórca jest H. Sienkiewicz. Ogromna popularność osiągnęły powieści osnute na dziejach autentycznych postaci (A. Tołstoj “Piotr I”, H. Mann “Miłość Henryka IV”, powieści T. Parnickiego, J. Iwaszkiewicza), powieść sensacyjna. Współcześnie szczególna role odgrywa powieść kryminalna i powieść podróżnicza, powieść fantastyczna, współcześnie o charakterze fantastyczno-naukowym (tzw. science fiction). Jej twórcami są J. Verne i H. G. Wells, w Polsce najwybitniejszym jej twórca jest S. Lem (“Obłok Magellana”, “Dzienniki gwiazdowe”) powieść biograficzna. Najczęściej dzieje autentycznej postaci mają charakter sfabularyzowany (vie romancée). Np. “Pasja życia” I. Stone’a. W literaturze można napotkać powieści cykliczne mniej lub bardziej zespolone. “Trylogia” H. Sienkiewicza należy do cyklów bardzo zespolonych, natomiast “Komedia ludzka” Balzaca i “dzieje Rougon-Macquartów składają się z powieści w wysokim stopniu autonomicznych.