Charakterystyczne cechy oświecenia

SPECYFIKA OŚWIECENIA POLSKIEGO Znamienną cechą polskiego oświecenia był nie spotykany nigdzie w takiej rozciągłości związek polityki z kulturą. Daje o tym świadectwo już sam podział okresu. Poszczególne fazy rozwoju formacji przypadają na trzy całkowicie odmienne epoki: panowanie Augusta III, czasy Stanisława Augusta Poniatowskiego i pierwsze ćwierćwiecze po utracie niepodległości. Podział wewnętrzny okresu stanisławowskiego również musi uwzględniać daty wydarzeń politycznych : 1772 (koniec wojny barskiej i pierwszy rozbiór Polski) oraz 1778 (początek Sejmu Czteroletniego). Na Zachodzie walczono o wolność, w Polsce – o ograniczenie nadużyć wolności, o jej nowe rozumienie. Tam problemem była równość, u nas – jej rozszerzenie na inne, poza szlacheckim, stany. Na Zachodzie istotną kwestią była zasada podziału władzy, (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), szlachecki parlamentaryzm dawno już wprowadził taki podział, który teraz wymagał jedynie usprawnienia i wyeliminowania rażących deformacji. Na Zachodzie znamienne było dążenie do ograniczenia władzy centralnej, w Polsce zaś – konieczność jej wzmocnienia jako sposób zapobieżenia szlacheckiej anarchii. Tam główną siłą społeczną forsującą nowe idee było mieszczaństwo, u nas – mimo jego ważkiego udziału – siłę tą stanowiła szlachta, a wśród pisarzy i działaczy oświecenia przeważali duchowni. Przezwyciężenie kryzysu politycznego i moralnego było głównym celem polskiego oświecenia, sprawa jednak nie ograniczała się do konfliktów wewnętrznych. Należało brać pod uwagę zupełnie realne zagrożenie państwa ze strony sąsiednich mocarstw, które od dawna prowadziły politykę niedopuszczania do zmian mających wzmocnić władzę Rzeczypospolitej. Wiek XVIII był dla Prus, Rosji i Austrii okresem wzrostu potęgi opartej na scentralizowanej władzy ( tzw. oświeceniowy absolutyzm), sprawnie działającej administracji i racjonalnym systemie podatkowym, który umożliwiał utrzymywanie olbrzymich armii. Protagoniści (bojownicy) oświecenia w Polsce nie zawsze doceniali grozę sytuacji geopolitycznej i niezbyt dobrze orientowali się w zawiłościach polityki międzynarodowej.