Zagadnienia pozytywizmu - Henryk Sienkiewicz

Henryk Sienkiewicz. Nowela "Szkice węglem" powstała w Kalifornii, w roku 1876. Utwór ten ukazuje tragiczną sytuację chłopa w zaborze rosyjskim, już po wejściu w życie ustawy uwłaszczeniowej (1864). Nowela ta oskarża ludzi, którzy odpowiadają za sytuację najuboższych, najbardziej upośledzonych ekonomicznie i prawnie warstw społecznych. Chłop pada ofiarą nie tylko rosyjskich prześladowców, ale także, a nawet przede wszystkim, ofiarą zdeprawowanych polskich urzędników, ziemian i duchownych. Ludność wiejska znajduje się w położeniu beznadziejnym - chłopi nie znają języka rosyjskiego, nie znają prawa, nie rozumieją zasad ustawy uwłaszczeniowej, do tego są analfabetami. Wszystkie te czynniki powodują, że bohater noweli, ciemny chłop (Wawrzon Rzepa), staje się łatwą ofiarą dla carskiej administracji i prymitywnego w gruncie rzeczy pisarza gminnego. Rzecz dzieje się we wsi Barania Głowa, co jest elementem gorzkiej autorskiej ironii. "Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" to nowela, mająca formę... pamiętnika. Przedstawiony jest w niej problem germanizacji, a także zbyt wielkich ambicji. Bohater - Michał - jest uczniem przeciętnym, ale bardzo pracowitym. Bardzo dobrze zna materiał, cóż z tego, gdy wyrwany do odpowiedzi nie chce odpowiadać, milczy. Jego dramat pogłębiają listy od matki, w których żąda od niego coraz lepszych wyników. Ze zgryzoty i skrajnego wyczerpania umiera. Problem germanizacji jest tu bardzo silnie zaakcentowany. Michał wychowany został w duchu patriotycznym, w kulcie ojczyzny. Tymczasem w szkole polskość jest poniżana, deptana. Michał nie może tego zrozumieć, zaciekle broni tego, co zostało mu wpojone w domu. Nie pojmuje rzeczywistości, nie rozumie, że musi udawać, robić inaczej niż myśleć. W swej dziecięcej naiwności nie dostrzega zmian, jakie zaszły w polityce i sytuacji kraju. "Janko Muzykant" jest nowelą, w której pisarz porusza problematykę społeczną. Odwołuje się przy tym do często wykorzystywanego przez pisarzy pozytywistycznych motywu skrzywdzonego dziecka. Biedny i bezbronny wiejski chłopiec staje się ofiarą niesprawiedliwych stosunków społecznych. Janko jest nieprzeciętnie utalentowany muzycznie, jednak jego ogromne zdolności nie przynoszą mu w życiu ani pieniędzy, ani sławy i zaszczytów. Nie zmieniają też jego pozycji społecznej. Stają się za to przyczyną jego śmierci - Janko zakrada się bowiem do dworu, by choć móc dotknąć skrzypiec. Zostaje jednak złapany, a następnie wychłostany. Okrutna kara jest zbyt dotkliwa dla słabego chłopaka i Janko po trzech dniach umiera. Szczególnej ironii uworowi dodaje jego zakończenie, w którym państwo, powróciwszy z Włoch, rozmawiają o wyszukiwaniu i rozwijaniu tamtejszych talentów artystycznych, nie zdając sobie sprawy z tego, iż niedawno pochowano jeden rodzimy, lecz wybitny. Osią wydarzeń jest motyw zmarnowanego nieprzeciętnego dziecka, dziecka o wielkim talencie. Autor nawiązuje tu jednocześnie do gorzkiego powiedzenia "Cudze chwalicie, swego nie znacie". Sienkiewicz zwraca uwagę czytelnika na niezrozumiałą dla wrażliwego czytelnika niechęć dworu do chłopów i brak zrozumienia tragedii i nieszczęścia najuboższych. Chłopi są bezbronni w swym nieszczęściu i wydani na pastwę bezwzględnych instytucji i urzędów. Nowela ma charakter interwencyjny, jej zadaniem jest poruszenie opinii publicznej, wskazanie problemu tragicznego losu najuboższych, zmuszenie do podjęcia aktywnej postawy, do niesienia pomocy. "Jamioł" to opowieść o losie Marysi - sieroty, której właśnie umarła matka i która nie wie, co z sobą zrobić. Pozornie mieszkańcy wsi interesują się losem dziewczyny, w gruncie rzeczy każdy przejmuje się własnymi problemami. Kobiety, które czują sie odpowiedzialne za jej losy, decydują się wysłać ją do dworku. Jednak podróż w towarzystwie pijanego woźnicy kończy się dość szybko - sanie przewracają się w lesie. Przerażona i samotna Marysia postanawia dalej kontynuować podróż i poprzez głęboki śnieg brnie dalej. Jednak szybko się męczy i opuszczają ją siły. Usypiając dostrzega otaczające ją wilki. Nowela ukazuje tragiczą sytuację sierot. Pozbawione opieki dzieci, wobec których nikt nie przejawia żadnego zainteresowania i troski, rozpoczynają samodzielne życie. Nie mają jednak żadnego wsparcia, ich los nikogo nie obchodzi, nikt się nimi zbytnio nie przejmuje. Nowela jest apelem o zmianę takiego stanu rzeczy. W "Sachemie" Sienkiewicz pisze o prześladowaniach, jakim podlegali ze strony białych osadników Indianie w Stanach Zjednoczonych. W noweli tej można jednak doszukać się elementów paraboli - przypowieści. Pozornie bowiem utwór dotyczy jedynie spraw Ameryki, w rzeczywistości jest wyrazem obaw pisarza o los Polaków, żyjących w zaborze pruskim. Upodlenie Czerwonego Sępa (syna zabitego przez białych wodza Czarnych Węży) jest symbolem stoczenia się człowieka na dno moralne i etyczne.Wódz - sachem - dobrowolnie uczestniczy w cyrkowym widowisku, wystawiając przy tym na pośmiewisko najważniejsze symbole i oznaki przynależności plemiennej - ubiór wodza i pieśń zemsty. Sienkiewicz widział, że Polacy poddani w zaborze pruskim bezwzględnej "Kulturkampf" zagrożeni są takim właśnie procesem wynarodowienia i zniemczenia. "Latarnik" jest utworem, który nie tylko mówi o Polaku - tułaczu, lecz sięga także do romantycznych pierwiastków. Opowiada on o losach Skawińskiego - wiecznie gnanego przez życie emigranta. Zdobywa on posadę latarnika na odległym skrawku lądu. Do jego zadań należy jedynie regularne zapalanie latarnii morskiej. Nagła odmiana losu, uspokojenie biegu wydarzeń życia - wszystko to wpędza Skawińskiego w stan swoistej stagnacji, otępienia. Jego życie płynie spokojnie, lecz pewnego dnia ta egzystencja zostaje przerwana. Oto bowiem na wyspę trafia paczka z książkami, wśród których jest również "Pan Tadeusz". Skawiński tak się zaczytuje, iż zapomina o swych obowiązkach. Do głosu dochodzi bowiem tak silnie tłumiona tęsknota za krajem, a duch Skawińskiego zostaje przeniesiony do ojczyzny. Jednak "nieodpowiedzialne" postępowanie latarnika staje się przyczyną jego zwolnienia. I ponownie staje się on tułaczem. W " Latarniku" najpełniej zrealizował się powrót Sienkiewicza do romantycznych wartości i pierwiastków, a także koncepcja patriotyzmu opartego na ciągłości tradycji. Tradycja bowiem, zdaniem twórcy, warunkuje narodowe przetrwanie w najniekorzystniejszych warunkach. Dlatego w zakończeniu noweli, po życiowej klęsce bohatera, pojawia się również nadzieja, podkreślona takim oto zdaniem: "Otwierały się przed nim nowe drogi tułactwa, wiatr porywał znowu ten liść, by nim rzucać po lądach i morzach, by się nad nim znęcać do woli (...) Na nowe zaś drogi życia miał także na piersiach swoją książkę, którą od czasu do czasu przyciskał ręką w obawie, by mu i ona nie zginęła...".