Rozumienie siebie - wyjaśnienie

W tym rozdziale rozważaliśmy, w jaki sposób ludzie poznają samych siebie. Na ]a, które poznajemy, składa się świadomość (poznający) oraz pojęcie Ja (poznawane). Świadomość własnego Ja jest wspólna dla ludzi i dla małp człekokształtnych. Dzieci nabywają poczucie Ja w wieku około dwóch lat. W miarę jak dojrzewają, ich autopercepcje stają się coraz bardziej złożone, abstrakcyjne i w coraz wię¬kszym stopniu odnoszą się do cech psychologicznych. De¬finicja Ja, którą omawialiśmy, jest w głównej mierze wyni¬kiem kultury Zachodu. W innych czasach i kulturach Ja de¬finiowane było całkiem odmiennie. Są cztery zasadnicze drogi dochodzenia przez człowie¬ka do wiedzy o sobie: introspekcja, obserwacje własnego zachowania, schematy Ja i interakcja społeczna. Introspekcyjna refleksja nad tym, co odczuwamy i jakimi jesteśmy ludźmi, może dać lepszy wgląd we własne uczucia i cechy, zwłaszcza — jak pokazują badania związane z teorią samoświadomości — gdy koncentrujemy na sobie uwa¬gę innych. Zupełnie odmienną rzeczą jest refleksja nad tym, dlaczego odczuwamy to, co odczuwamy. Wiele ba¬dań pokazuje, że sądy na temat przyczyn uczuć i działań są często nietrafne. Częściowo bierze się to stąd, iż wyjaś¬niając własne zachowanie, odwołujemy się do teorii przyczynowości. Ponadto może dojść do zmiany postawy pod wpływem wyszukiwania powodów, gdy zaczynamy wie¬rzyć, iż nasze uczucia są zgodne z przyczynami, które aku¬rat przyszły nam na myśl. Tłumienie, czyli usiłowanie, że¬by o czymś nie myśleć, również rodzi problemy, ponieważ może powodować, że ludzie będą się koncentrować na tej właśnie myśli, którą próbują stłumić. Teoria spostrzegania siebie zajmuje się kwestią, w ja¬ki sposób poznajemy siebie poprzez obserwacje własnego zachowania — podobnie, jak poznajemy innych. Wystę¬puje to zwłaszcza wtedy, gdy brakuje nam wyraźnych wskazówek co do rodzaju naszych przekonań czy uczuć. Na przykład zgodnie z hipotezą mimicznego sprzężenia zwrotnego wnioskujemy o przeżywanej przez siebie emocji na podstawie własnego wyrazu mimicznego. Inne interesujące zjawisko wyjaśniane przez teorię spostrzega¬nia siebie to efekt nadmiernego uzasadnienia. Polega on na pomniejszaniu naszej wewnętrznej motywacji do wy¬konania danego zadania, a w konsekwencji uznanie, że angażujemy się w jego wykonywanie z powodu moty¬wacji zewnętrznej. To znaczy, nagrody i oddziaływania zewnętrzne mogą osłabić nasze wewnętrzne zaintereso¬wanie: to, co przedtem sprawiało nam przyjemność, prze¬staje być zabawą/ a staje się pracą. Rozwinięciem teorii spostrzegania siebie jest dwuczynnikowa teoria emocji: dochodzimy do określenia przeżywanych emocji, wnio¬skując o nich na podstawie sytuacji, w której się znaj¬dujemy. Ponieważ pobudzenie fizjologiczne trudno jest zaklasyfikować, może dojść do błędnego określenia przyczyn pobudzenia, kiedy to swoje pobudzenie wią¬żemy z niewłaściwym źródłem (czy też z niewłaściwym aspektem sytuacji). Informację o sobie organizujemy w schematy Ja. Są to oparte na naszych przeszłych doświadczeniach stru¬ktury wiedzy o nas samych, które pomagają nam zrozu¬mieć, wyjaśnić i przewidzieć własne zachowanie. Orga¬nizując pamięć autobiograficzną, to jest pamięć doty¬czącą własnych myśli, uczuć i zachowań w przeszłości, często posługujemy się ukrytymi teoriami stałości myśli i zachowań. Czwarty sposób poznawania siebie to inter-akcja społeczna. Wchodząc w interakcję z innymi ludźmi, rozwijamy Ja odzwierciedlone — określamy, kim jeste¬śmy, na podstawie tego, jak spostrzegają nas inni. Pozna¬jemy siebie również przez porównywanie się z innymi. Teoria porównań społecznych głosi, że dokonujemy po¬równań, gdy nie mamy pewności, jacy jesteśmy pod względem danej cechy, i nie ma żadnego obiektywnego kryterium, którym moglibyśmy się posłużyć. Zazwyczaj za przedmiot porównań wybieramy sobie tych, którzy są do nas podobni, ponieważ ma to największą wartość diagnostyczną. Jeżeli chcemy ustalić poziom doskonało¬ści, dokonujemy porównań społecznych w górę, to zna¬czy porównujemy siebie z tymi, którzy pod względem danej cechy plasują się wyżej od nas. Aby poprawić swoje samopoczucie w związku z oceną siebie samych, doko¬nujemy porównań społecznych w dół, to znaczy porów¬nujemy siebie z tymi, którzy pod względem danej cechy zajmują pozycję niższą od naszej. Jeżeli już poznaliśmy siebie, często próbujemy po¬przez autoprezentację i kierowanie wrażeniem panować nad tym, jakie Ja demonstrujemy innym. Życie społeczne w znacznym stopniu przypomina teatr, w którym przedstawiamy otoczeniu różne Ja (czy odgrywamy róż¬ne role). Są cztery zasadnicze strategie autoprezentacji: inauguracja, promocja siebie, pławienie się w cudze) chwale i kreowanie przyczyn możliwej porażki. Ostat¬nia podana strategia polega na tym, że przed jakimś na¬szym działaniem przygotowujemy sobie zachowanie, ce¬chę czy okoliczność zewnętrzną, do których można by się potem odwołać, żeby usprawiedliwić ewentualne nie¬powodzenie.