"Pieśń o spustoszeniu Podola" Jana Kochanowskiego

Pieśń V – Pieśń o spustoszeniu Podola (Wieczna sromota i nienagrodzona...) Utwór ten niewątpliwie należy do pierwszej z wymienionych grup – napisany ok. r. 1575, opowiada o skutkach najazdu tatarskiego, kiedy to spustoszenie ziem polskich osiągnęło niespotykane wcześniej rozmiary (według kroniki Bielskiego Tatarzy zabrali wówczas ponad pięćdziesiąt tysięcy jeńców). Pieśń, mająca wszelkie cechy liryki apelu, odwołuje się do patriotyzmu Polaków, dumy narodowej, a także do uczuć religijnych. Na emocje czytelnika – adresata pieśni – oddziałać mają przede wszystkim epitety, nie tyle opisujące przedmiot, co wyrażające stosunek emocjonalny mówiącego (pohaniec sprosny, łup żałosny). Tę samą funkcję pełnią liczne porównania i kontrastowe zestawienia (psy – piękne łanie, wilcy – owce). Dodatkowym argumentem aktywizującym i mobilizującym adresata (Polaka, Lacha) jest powołanie się na jego wyjątkowe cechy osobiste – szlachetność, cnoty rycerskie, którym patronuje Mars. Do gamy pochlebstw Kochanowski dołącza jeszcze i przewrotną drwinę, mającą pobudzić ambicję adresata: Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają? Tym, którym brakuje odwagi, poeta radzi, by przynajmniej – zamiast sami stawać do walki poświęcili majątek osobisty i opłacili żołnierzy: Skujmy talerze na talery, skujmy, / A żołnierzowi pieniądze gotujmy!11. Zdroworozsądkowe uzasadnienie takiej postawy nie brzmi może w naszych uszach zbyt szlachetnie, ale przemówić musi do każdego nieodpartą racją: Dajmy; a naprzód dajmy! Sami siebie / Ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie. /Tarczej niż piersi pierwej nastawiają, / Późno puklerza przebici macają12. Ironiczna sentencja, stanowiąca odwrócenie znanego przysłowia, jest zarówno ostrzeżeniem, jak i ostatecznym argumentem, mającym przekonać czytelnika (nawiasem mówiąc, chyba Kochanowski nie był pewny patriotyzmu swoich rodaków, skoro tak wielu przemyślnych środków użył w swojej pieśni).