Poezja metafizyczna w polskim baroku

Sebastian Grabowiecki (ok. 1543 - 1607) wywodził się z tego nurtu poezji metafizycznej, co Sęp, przyćmiony został jednak w późniejszych wiekach jego sławą. Podobnie jak Sęp, Grabowiecki jest poetą intelektualnym, trudnym. Pozostało po nim trochę listów, jedna broszura antyreformacyjna, pełna erudycji, rzeczowa w tonie i jeden tom poetycki "Setnik rymów duchownych" (1590), tom dwuczęściowy, zawierający ponad dwieście wierszy. Jest w tym tomie gorzki rozrachunek z życiem i znamienny układ kompozycyjny, rysujący katolicki wzorzec przemiany i odnajdywania wartości. Oto kolejność motywów kompozycyjnych: wiersze pokutne, oczyszczające, dziękczynne, pochwalne. Oba setniki zamykają się wierszami do Matki Boskiej, a całość wierszem do Anioła Stróża. A więc od pokuty do konsolacji. Poeta nie dzieli przekonania Sępa, że los człowieka jest jednak w jego ręku, humanizm Grabowieckiego pozbawiony zostaje aktywizmu, bohater liryczny tomu nie toczy wojny, szuka uspokojenia, przekonany o beznadziejności starań ludzkich: "Myślę - li co, nie pocznę, pocznę - li, nie sprawię," W tej wersji nowego humanizmu maleje więc znaczenie człowieka, wzrasta znaczenie losu, to jest Boga: "staranie ludzkie nie pomoże, / Jeśli ty skutku nie udzielisz, Boże,", "nikt mnie podnieść nie może, / Jedno ty sam, Panie". Analiza ludzkich działań i spraw traci na znaczeniu, skoro nawet "świątobliwość" jest dziełem ręki Boga, nie warto więc tyle uwagi poświęcać wojnie, jaką toczy człowiek. Niewiara w ludzkie działanie jest rezultatem braku przekonania o możliwości przezwyciężenia trudności w poznawaniu świata. Grabowiecki uważa ten wysiłek za bezcelowy, bo "co jest człowiek?". Wiek jego jak "piana wodna", "jako wiatr dni żywota", "jak obłok upływa, potem z oka ginie", a jego działalność, starania, wysiłki - "pajęczynie równe". Grabowiecki wypowiedział wszechstronną krytykę poznania zmysłowego jako podstawy poznania poetyckiego. Nie ufa doświadczeniu zmysłów, zwraca się do Boga: "uszy przeczyść moje", by wśród głosów świata móc usłyszeć znaki. Tylko Bóg usunąć może fałsz zmysłów jako źródła poznania, fałsz myśli, która konstruuje wiedzę, i fałsz języka formułującego odkrycia myśli. Bez względu na to, gdzie poeta widział ratunek w tym ciągu konfliktów, określił je w naszej literaturze po raz pierwszy z taką jasnością. Sęp i Grabowiecki otworzyli filozoficzne perspektywy poszukiwań. Ich inspiracje, a może tylko inspiracje tych samych europejskich źródeł odnajdujemy w literaturze mniej ambitnej intelektualnie, za to szerzeń oddziałującej na kulturę społeczeństwa polskiego na przełomie epok. Ten niższy krąg pisarski reprezentuje wywodzący się z mazowieckiej szlachty Stanisław Grochowski (1542 - 1612). Młodość jego przypadła na lata rozkwitu polskiego renesansu. Z późniejszej perspektywy wychowanek jezuitów i duchowny ujawni swoje przywiązanie do klimatu czasów Zygmunta Augusta w polemice podjętej zapewne z książką Krzysztofa Warszewickiego. Grochowski podjął spór o czasy renesansu, szuka stanowiska umiarkowanego, nie poddaje się kontrreformacyjnym zaciekłościom. Grochowskiemu herezje nie przysłaniają obrazu wartości, ale jego system wartościowania jest inny: na granicy kultu dla surowości średniowiecza i kultu dla swobód twórczych renesansu. Twórczość Grochowskiego w okresie nowych poszukiwań literackich jest charakterystycznym obrazem przemiany niektórych tradycji literatury renesansowej, przede wszystkim ilościowego rozwoju i spłycenia okolicznościowych form wypowiedzi. W trenach i epitafiach chętnie stosuje kompozycję cyklu, wprowadza retoryczne apostrofy do stanów lub bliskich zmarłego, powtarza tę samą strukturę anafory, wprowadza napisy nagrobkowe. Gatunki okolicznościowe stają się po prostu elementem obyczajowości, uświetniają wydarzenie, a dla poety są sposobem poszukiwania mecenasów. Ale i w twórczości nieokolicznościowej wypowiadał zdania jakby zasłyszane, nie starając się zrozumieć ich sensu do końca. Stawia więc na pozór zasadnicze pytanie: "cóż jest człowiek? - jedno cień i para znikoma" ("Poeta starzec"), i na pozór przyjmuje nową koncepcję losu człowieka, co wyraża w wielu modnych już metaforach: "żywot nasz, który przemija / Zda się być nic inszego, jedno procesyja", mówi, żeśmy tu "przechodniami", "pielgrzymami", wzywa do pogardy świata, bo "każdy przegra, kto sercem do świata przystawa", bo opozycja życia i śmierci jest względna ("umarłam, abym żyła"). Wszystko to są prawdy nie przeżywane głębiej, ponieważ wreszcie sam Grochowski powiedział "powiem prawdę - nie chce mi się stąd". Ta wewnętrzna kontrowersja zrodziła się wtedy, gdy wychowanek jezuitów, dotychczas biedny, stał się posiadaczem wioski. Właśnie wtedy rozpoczął się konflikt pomiędzy odczuciami ziemianina, który stał się szczęśliwy, a duchownym, który szczęścia powinien się wyrzec. Grochowski wywiązuje się z obowiązków poety duchownego, który nie ma określonej linii poszukiwań filozoficznych, dlatego różnie widzi niebo i różnie widzi Boga. W tej poetyce nie ma miejsca na filozofię, przedmiot kultu traci surowość, staje się partnerem rozmowy i zwierzeń miłosnych, portretem ziemskiego piękna. Z tych dążeń wyłaniał się szczególnie jeden temat, tak znamienny dla literatury barokowej: temat szczęśliwego dzieciństwa. W wierszu "Wirydarz" proponuje rozmowę z Bogiem jako uczestnictwo w zabawie, zaprasza do wspólnego przeżywania szczęścia Matki i Dziecka. Twórczość Grochowskiego ma charakter synkretyczny, odbija różne kierunki poszukiwań literackich w jego czasach.