Okoliczności powstania i geneza powieści "Quo vadis"

Okoliczności powstania i geneza powieści Quo vadis to jedna z najbardziej znanych i popularnych powieści Henryka Sienkiewicza. Trylogia i inne dzieła przedstawiające literacką wersję faktów znanych z historii Polski osiągnęły duży sukces w kraju, wśród odbiorców, którym bliska jest specyficznie polska problematyka. Powieść Quo vadis nie podlegała takim ograniczeniom. Jako utwór nawiązujący do ważnych wydarzeń ogólnoeuropejskich zyskała sobie wielu odbiorców, a nawet wielbicieli, w innych krajach. Ważnym argumentem skłaniającym do zainteresowania się książką polskiego pisarza była jej uniwersalna wymowa przedstawiająca wielki przełom w dziejach świata: upadek starożytnego Rzymu i powstanie na jego gruzach wielkiej wspólnoty chrześcijańskiej skupionej wokół uczniów Jezusa Chrystusa. Zwycięstwo dobra, skromności, pokory, szacunku i miłości do drugiego człowieka wobec klęski żywiołowego świata użycia, rozpusty, osobistych ambicji przekraczających ramy zdrowego rozsądku i przyzwoitości – to temat frapujący historyków i czytelników Quo vadis. Henryk Sienkiewicz (1846-1916) pisał swoją powieść w odcinkach, na zamówienie „Gazety Polskiej”. Prawie równolegle była drukowana w „Dzienniku Poznańskim”. Quo vadis powstawała w latach 1895-1896 (wydanie książkowe w 1896 r. w Krakowie). Jej autor miał już w swoim dorobku różne formy dziennikarskie, nowele, Trylogię (Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski), powieść Bez dogmatu, Listy z Afryki, Rodzinę Połanieckich. Po rocznej pracy nad powieścią o upadku Rzymu i rodzeniu się chrześcijaństwa Henryk Sienkiewicz odpoczywał od większych form literackich przez pół roku, by potem z wielkim zapałem przystąpić do studiów nad stosunkami polsko-krzyżackimi i pisania powieści historycznej Krzyżacy. Twórczość Sienkiewicza jest zróżnicowana pod względem gatunkowym. Pisarz uprawiał różne formy publicystyki i prozy literackiej. Wśród powieści, które szczególnie sobie upodobał, pierwszorzędne miejsce zajmuje tematyka historyczna. Szczególny moment dziejowy, któremu poświęcone jest Quo vadis, był (jak to było w zwyczaju autora) poparty studiami nad epoką. Tłem wątków powieściowych jest prześladowanie chrześcijan w czasach panowania Nerona, „krwawego cezara”, którego postępowanie przywiodło go (a także Rzym) do zguby. Prześladowani odnieśli zwycięstwo, zaś wspaniałość kultury starożytnego Rzymu przetrwała tylko w dziełach sztuki i przekazach historycznych. Wielka, zataczająca coraz szersze kręgi, oparta na nauce Chrystusa religia stała się wartością niezniszczalną, uniwersalną i ekspansywną w pozytywnym sensie tego słowa. XIX w. charakteryzował się modą na dzieła o tematyce historycznej, zwłaszcza antycznej i wczesnochrześcijańskiej. Henryk Sienkiewicz odpowiedział więc na zapotrzebowanie społeczne. Jego utwór dowodzi doskonałej znajomości topografii Rzymu oraz pamiątek, które potwierdzają jego znaczenie na kulturalnej mapie Europy przełomu epok. Orientację tę, opartą na lekturze dzieł Tacyta i Swetoniusza oraz XIX-wiecznych historyków, jak E. Renan (Antychryst 1873), i pisarzy, jak A. Guiraud (Flavien, ou de Rome dt’sert 1835), Krasiński (Irydion), Kraszewski (Rzym za Nerona 1866), H. Siemiradzkiego (Pochodnie Neroda 1876 i in.), którego pomysły wyzyskał w powieści. Wg legendy uwiecznionej w tytule utworu „Quo vadis, Domine” (dokąd idziesz, Panie?) – to pytanie, które uchodzący z Rzymu przed prześladowaniem Piotr zadaje spotkanemu na drodze Chrystusowi, a dowiedziawszy się, że Chrystus chce go zastąpić, wraca, by umrzeć za wiarę. Do inspiracji tych trzeba dodać wywody W. Kętrzyńskiego o Słowianach, m.in. o Lygach (1868), których uczony ten uważał za lud mieszkający między Wisłą a Odrą, oraz studium K. Morawskiego Petroniusz-Arbiter (1894)1. Artykuł monograficzne poświęcone H. Sienkiewiczowi i Quo vadis wskazują bardziej szczegółowo źródła inspiracji i wiedzy autora o okresie, w którym umieścił akcję powieści. Poszukiwanie tych powiązań i wpływów prowadzi do wniosku popartego lekturą utworu, że celem, jaki przyświecał pisarzowi, było ukazanie relacji dwóch kultur, dwóch odrębnych i przeciwnych sobie światów: pogańskiego, rozpasanego Rzymu i uładzonego moralnie chrześcijaństwa. Badacze literatury ujawniają pewną dysproporcję jakościową w przedstawianiu tych dwu rzeczywistości. Rzymianie i wszystko, co ich dotyczy, zostali tu pokazani plastycznie, w różnych okolicznościach, z uwzględnieniem ich trybu życia, warunków, w jakich mieszkali itp. Tymczasem chrześcijanie wypadają w tym zestawieniu skromnie, a nawet blado. Znacznie więcej uwagi autor poświęcił także przedstawicielom rzymskiej elity intelektualnej i artystom, podczas gdy myśliciele i nauczyciele rosnącej w liczbę i znaczenie rzeszy wyznawców Chrystusa są tu skwitowani krótkimi wzmiankami o nich i ich poglądach. Plastyczny obraz Rzymu pod koniec panowania cesarza Nerona i rodzącego się chrześcijaństwa oraz wymowa utworu zapewniły autorowi międzynarodową sławę. Uwieńczeniem sukcesów było przyznanie Sienkiewiczowi w 1905 r. nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Quo vadis została przełożona na ponad 40 języków, zaś jej motywy były artystycznie przetwarzane w różnych formach. Większemu upowszechnieniu powieści służyły adaptacje filmowe, atrakcyjnie przedstawiające obrazy z życia dworu cezara i innych notablów rzymskich oraz krąg wartości, dla których poświęcali się pierwsi chrześcijanie2.