Motyw winy i odpowiedzialności w literaturze

Wina i odpowiedzialność Wina - Wykroczenie, występek, grzech, przyczynienie się do czegoś złego, po¬wód złego. Jednocześnie można pojmo¬wać ją jako odpowiedzialność za dany czyn. Odpowiedzialność - uwarunkowana jest etyką jednostkową i społeczną, po¬lega na obowiązku moralnym lub pra¬wnym odpowiadania za swoje czyny przed społeczeństwem, ale i przed sa¬mym sobą. Biblia (ST) - 1) Grzech pierwszych ludzi - człowiek po raz pierwszy zawinił wobec Boga, naruszając Jego nakaz. Został za to ukarany wygnaniem z raju, utratą nieśmiertelności. Bóg skazuje także człowieka na nieustanną walkę o życie, na ból i cierpienie. Odtąd ludzie zdani będą przede wszystkim na siebie samych. Grzech pierworodny będzie także początkiem szeregu przewinień całej ludzkości. 2) Historia Kaina i Abla - za zabicie swego brata, Abla, Kain został ukarany wygnaniem do ziemi na wschód od Edenu. Znakiem kary będzie znamię (znamię kainowe), które nosi na czole, a które uchroni go od zabójstwa z rąk innych ludzi. 3) Potop - Bóg zsyła na ziemię potop, by oczyścić ją od zła i grzechu. Jedynymi ocalałymi są Noe i jego rodzina. To na Noego spada odpowiedzialność za moralną odbudo¬wę świata po potopie (przymierze z Jah¬we). 4) Sodoma i Gomora - zniszczenie miast było karą za niemoralność i naru¬szenie przykazań Boga. Winą sodomi¬tów było naruszenie tabu homoseksuali-zmu oraz niepoczuwanie się do skruchy. Jedynymi ocalałymi ze zniszczenia są Lot i jego rodzina. 5) Wieża Babel uznawana jest za symbol pychy czło¬wieka, który chciał zbliżyć się do Boga (sięgnąć chmur). Bóg karze budowni¬czych wieży, mieszając ich języki. W ten sposób ich dzieło nigdy nie zostanie skończone. 6) Księga Wyjścia - wina za to, że Żydzi nie mogą wyjść z ziemi niewoli (Egiptu), leży po stronie faraona. Bóg zsyła nań karę w postaci siedmiu plag egipskich. Najbardziej ok¬rutną z nich jest wymordowanie wszyst¬kich pierworodnych w Egipcie. 7) Deka¬log - zapis praw bożych, który otrzymał Mojżesz na górze Synaj. Ustanawia on podstawy moralności żydowskiej, a po¬tem także chrześcijańskiej. Po dziś dzień jest fundamentem etyki w krajach kręgu kultury śródziemnomorskiej. 8) Księga Hioba - patrz: cierpienie. Biblia (NT) -1) Nauki Chrystusa - czę¬sto pojawia się tu motyw sądzenia i kary za winy, jednak sam Chrystus nie wyda¬je pochopnych sądów (Nie sądźcie, aby¬ście nie byli sądzeni, Kto jest bez winy, niech pierwszy rzuci na nią kamieniem). Odpowiedzialność człowieka wiąże się w tych naukach z poczuciem skruchy i żalu za popełnione grzechy (np. przy¬powieść o synu marnotrawnym czy his¬toria Marii Magdaleny). 2) Sąd Ostate¬czny - patrz: apokalipsa. Mitologia - 1) Mit prometejski - za przechytrzenie Zeusa i kradzież ognia bogom Prometeusz został ukarany przy¬kuciem do skał Kaukazu. Codziennie przylatuje tam sęp, by wyszarpać kawa¬łek odrastającej ciągle wątroby Prome-teusza. Bohater ten jest tylko na poły winny, bowiem kierowała nim miłość do ludzi i chęć obrony ich przed zawist¬nymi bogami. 2) Mit o Syzyfie - za zdradę tajemnic bogów i oszukanie ich (ucieczka przed śmiercią) bohater został skazany na wieczne wtaczanie głazu pod górę. Odpowiedzialność za swoje czyny ponosi Syzyf dopiero po śmierci, ale kara jest o tyle okrutna, że nigdy nie uda mu się wtoczyć głazu na szczyt góry; patrz też: A. Camus „Mit Syzyfa". 3) Mit o Midasie - chciwość Midasa (pragnął, by wszystko, czego dotknie, przemieniało się w złoto) została oku¬piona tragedią życiową i samotnością (domownicy zamienili się w złote posą¬gi), a także śmiercią głodową (jedzenie zamieniało się w złoto). 4) Mit o Tantalu - patrz: ojciec. 5) Dwanaście prac Hera-klesa - są one karą za zamordowanie w afekcie żony i dzieci. Herakles przyj¬muje na siebie odpowiedzialność za popełniony czyn i - by się oczyścić z win - dokonuje rzeczy niemożliwych (np. sprowadza z piekła Cerbera, oczy¬szcza stajnie Augiasza, przynosi jabłka z ogrodu Hesperyd, jednocześnie oswo-badzając Prometeusza). 6) Mit trojański - wojna trojańska oraz zniszczenie Troi to konsekwencje porwania pięknej He¬leny, żony Menelaosa. Za porwanie to oraz odmowę wydania Heleny trojań-czycy zapłacą utratą domostw i życia. Legendy arturiańskie - Wina za roz-padnięcie się Okrągłego Stołu spada na Lancelota i królową Ginewrę, którzy dopuścili się zdrady króla Artura. Bez¬pośrednim spawcą tej tragedii jest jed¬nak Mordred, bratanek króla, zazdrosny o sławę Lancelota. Lancelot sam od¬chodzi z Camelotu, natomiast Ginewra zamyka się w klasztorze. J. Bedier (oprać.) „Dzieje Tristana i Izoldy" - Tristan, rycerz bez skazy, poczuwa się do odpowiedzialności za grzeszną miłość do Izoldy, żony króla Marka. Sam decyduje o rozstaniu z uko¬chaną i skazuje się na tułacze życie. J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich" - patrz: Polska/Polacy. W. Szekspir „Hamlet" - Problem od¬powiedzialności za popełnioną zbrodnię to siła napędowa akcji utworu. Hamlet musi wymierzyć sprawiedliwość Klau¬diuszowi, odpowiedzialnemu za zabójs¬two brata, jest to jednak niezgodne z jego sumieniem (Chcąc być łagodnym, okrutnym być muszą!)- Zabicie stryja byłoby jednocześnie triumfem i klęską Hamleta: spełniłby swą powinność względem ojca, ale byłby obarczony winą za morderstwo. W. Szekspir „Makbet" - Konsekwen¬cją zbrodni Makbeta i jego żony będzie nie tylko utrata przez niego władzy (przejmą ją synowie zamordowanego Duncana), ale przede wszystkim nie¬ustanne rozważanie czynu bohatera. Monologi Makbeta ukazują, jak z cza- sem zapomina on o swojej winie, jednak jego sumienie nie zasypia (na jednej z uczt widzi ducha zamordowanego skrytobójczo Bańka). Wyrzuty sumienia dosięgną także Lady Makbet, której wydawać się będzie, że jej ręce ociekają krwią. Patrz: samobójstwo, władza/wła¬dca, zbrodnia/zbrodniarz. I. Krasicki „Do króla" - patrz: wła¬dza/władca. A. Mickiewicz „Ballady i romanse" - Problem winy i odpowiedzialności przedstawiony został tutaj zgodnie z za¬łożeniami moralności ludowej: winny zawsze odpowiada za popełnioną zbrod¬nię (nie masz zbrodni bez kary). Siłami sprawiedliwości są: przyroda („Lijije"), świat fantastyczny („Switeź", „Swite-zianka"), rzadko zaś bywa nimi sam człowiek. A. Mickiewicz „Dziady" cz. II - Ob¬rzęd dziadów przywołany tu został w ce¬lu sformułowania romantycznego kode¬ksu etycznego. Nauka przybywających duchów zakłada, że dla osiągnięcia pełni człowieczeństwa, trzeba zaznać w życiu wszystkiego. Odżegnywanie się od uczuć ludzkich będzie karane wieczną tułaczką po śmierci; słowem: za swoje życie ponosimy odpowiedzialność po śmierci. A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod" - Konflikt etyczny polega tu na starciu się dwóch wartości: morale rycerskiego i konieczności służenia ojczyźnie. Tri¬umf Konrada Wallenroda jest pozorny: zniszczył potęgę Zakonu, ale czuje się winny naruszenia zasad honoru rycers¬kiego (... jak Samson jednym wstrząś-nieniem kolumny zburzyć gmach cały i runąć pod gmachem); wygrywa jako patriota, ale przegrywa jako człowiek. Patrz: rycerz, zdrada. A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - 1) Scena więzienna: Filareci przedstawieni zostali jako sprawiedliwi, cierpiący nie¬winnie. Scena wywózki dzieci wileńs¬kich dodatkowo podkreśla tragizm ich cierpienia. Odpowiedzialność za to po¬nosi carat i Nowosilcow. 2) Wielka Improwizacja: Wina i odpowiedzial¬ność za zło i cierpienie na świecie spada (według Konrada) na Boga, który mąd¬rze rządzi i mądrze sądzi, nie zważając na ogrom cierpienia ludzkiego. Konrad, czując się odpowiedzialny za losy ludz¬kości, a przede wszystkim Polski, doma¬ga się rządu dusz. Nie zostaje on jednak potępiony przez Boga. Ostatnie bluź-nierstwo, jakim chciał dotknąć Stwórcę, czyli słowo: car, wypowiada nie on, ale Szatan. Daje to podstawę do roz-grzeszenia Konrada. 3) Widzenie księ¬dza Piotra: Cierpienie Polski przyrów¬nane zostało do ofiary Chrystusa. Polska cierpi za winy całej Europy, ona też odkupi pozostałe narody. Patrz: Pols¬ka/Polacy. 4) Pan Senator: W rozmowie z Senatorem pani Rollison obwinia go, że zorganizował niesprawiedliwy pro¬ces i jest przyczyną cierpień młodzieży polskiej (porównanie do mordercy nie¬winnych). Sam Senator nie poczuwa się do winy, tak samo zresztą jego współ-pracownicy. Opatrzność wymierzy jed¬nak sprawiedliwość: Doktor ginie rażo¬ny piorunem. Patrz: śmierć (bohaterów literackich). J. Słowacki „Kordian" - 1) Winę za klęskę powstania listopadowego pono¬szą nie tylko Polacy, ale i siły zła, które stwarzają przywódców powstania. 2) Historia spisku koronacyjnego ma na celu ukazanie, iż klęska Polski była nie tylko wynikiem polityki caratu, ale i sa¬mych Polaków. Spośród spiskowców jeden tylko Podchorąży odważa się pod¬jąć dzieło zabicia cara. Do tej koncepcji narodu nawiąże Słowacki w „Grobie Agamemnona” , gdzie obwini Polaków o stagnację i marazm. J. Słowacki „Balladyna" - patrz: zbro¬dnia/zbrodniarz, władza/władca, córka. Z. Krasiński „Nie-Boska komedia" - Wina za rozbicie świata dawnych wartości spoczywa nie tylko na rewolu¬cjonistach, ale także na arystokracji - zgnuśniałej, tchórzliwej, zapatrzonej w samą siebie, a nade wszystko zdemo¬ralizowanej. Odpowiedzialność poniosą obie te grupy: rewolucjoniści zniszczą arystokrację, natomiast sprawiedliwość całemu „nie-boskiemu" światu wymie¬rzy Chrystus. Patrz: rewolucja. H. Balzac „Ojciec Goriot" - Balzac ukazuje tu świat relatywizmu moral¬nego, gdzie jedyną wartością jest pie¬niądz. W imię dóbr materialnych boha¬terowie mogą zabić (Yautrin) lub znisz¬czyć drugiego człowieka (córki - ojca Goriot). Najbardziej przerażające jest to, że ludzie ci nie poczuwają się do winy ani też nie ponoszą żadnej od¬powiedzialności, funkcjonując nadal w paryskim społeczeństwie. Jednostki pozytywne natomiast skazane są na cier¬pienie. Patrz: miasto, pieniądze, zbrod¬nia/zbrodniarz. A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - patrz: przemiana, zbrodnia/zbrodniarz. E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" - He- athcliff przypisuje winę za swoje cier¬pienia rodzinom Earnshawów i Linto-nów. Wina Hindleya, Edgara i Cathy jest niewspółmierna do kary, którą po¬noszą. Powieść jest doskonałym stu¬dium człowieka opętanego żądzą ze¬msty, który bierze sprawiedliwość w swoje ręce i domaga się od innych odpowiedzialności za przewiny (dotyczy to nawet tych, którzy nie zawinili – młodej Katarzyny i Heratona – jako że za błędy rodziców odpowiadają ich dzieci). A. Dumas „Hrabia Monte Christo" - Powieść to historia Edmunda Dantesa, niesprawiedliwie skazanego na dożywo¬tnie więzienie, któremu udaje się zbiec z twierdzy, by potem ukarać swoich przeciwników. Winni uwięzienia Dan¬tesa odpowiedzą za swój czyn, ukarane zostaną także ich dzieci (np. Walen¬tyna). Hrabia Monte Christo doprowa¬dzi do ich upadku, bankructwa, a nawet do śmierci jednego z nich. G. Flaubert „Pani Bovary" - Samo¬bójstwo tytułowej bohaterki jest konsek¬wencją życia, jakie prowadziła (zdrady małżeńskie, życie ponad stan, bankruct¬wo). Emma Bovary sama decyduje o swoim losie; odbiera sobie życie, by uciec przed odpowiedzialnością za wła¬sne czyny, nie do końca przekonana o własnej winie. Winę za los pani Bovary ponosi także społeczność Yon-ville, która rządzi się drobnomieszczań-skimi zasadami moralnymi i odrzuca prawdziwe indywidualności. L.N. Tołstoj „Anna Karenina" - Od¬powiedzialnością za samobójstwo Anny Kareniny obarcza Tołstoj nie tylko samą bohaterkę, ale i środowisko, z którego pochodziła, a które ją odrzuciło. Wina leży po stronie pani Karenin, która opuszcza męża i dziecko, narusza święte więzy małżeńskie i zasady społeczne. Leży ona także po stronie arystokracji, która toleruje niewierność małżeńską, gdy utrzymywana jest ona w sekrecie. H. Sienkiewicz „Potop" - patrz: prze¬miana. F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara" - patrz: zbrodnia/zbrodniarz. S. Żeromski „Doktor Piotr" - patrz: ojciec, syn. S. Wyspiański „Wesele" - Wina za nieudane powstanie spada na inteligen¬cję, która nie rozumie chłopów (wizja sielankowej wsi i chłopa przypominają¬cego legendarnego Piasta), jak i na chłopstwo - niedojrzałe do czynu (Ja¬siek gubi złoty róg, schylając się po czapkę z piór) i nie uświadomione poli¬tycznie. Patrz: Polska/Polacy. W. S. Reymont „Chłopi" - W Lipcach pociąga się do odpowiedzialności wszy¬stkich, którzy naruszają zasady życia w gromadzie. Jagna nie poczuwa się do winy za zdradę małżeńską, a jej niemo-ralność spowodowana jest naturalnymi instynktami i popędem biologicznym. Nie widzi ona zła, jakie czyni, natomiast chłopi obwiniają ją za zepsucie we wsi i wszystkie nieszczęścia, jakie spadły na Lipce. Karzą więc winną wykluczeniem z gromady i wyświeceniem (wywiezie¬nie na pryzmę gnoju). F. Kafka „Proces" - patrz: sąd/proces. Z. Nałkowska „Granica" - Powieść rozważa problem granicy ludzkiej mo¬ralności oraz odpowiedzialności za czy¬ny. Pytaniem podstawowym jest: czy moralność to schemat, czy wyjątek? Człowiekiem prawdziwie moralnym jest ten, kto poczuwa się do winy i od¬powiedzialności za popełnione zło. Ze¬non Ziembiewicz ukarany został przez Justynę za egoizm, brak ludzkich uczuć. Ostateczną sprawiedliwość wymierza sobie sam - popełnia samobójstwo w poczuciu życiowej klęski. A. de Saint-Exupery „Ziemia, planeta ludzi" - patrz: przyjaźń. T. Różewicz „Lament" - Podmiot liry¬czny, dwudziestoletni mężczyzna, czuje się winny popełnionych w czasie wojny zbrodni. Nie znajduje dla siebie uspra¬wiedliwienia. Konsekwencją tego jest także poczucie utraty wszelkich warto¬ści życiowych. K.K. Baczyński „Pokolenie" - patrz: pokolenie stracone. A. Camus „Dżuma" - Powieść-para-bola poruszająca problem wyborów mo¬ralnych oraz odpowiedzialności czło¬wieka za siebie i innych. Doktor Rieux prezentuje postawę najbliższą ówczes¬nej filozofii Camusa (por. „Upadek"): żyję nie tylko dla siebie, jestem od¬powiedzialny za innych, moje życie jest wypełnianiem obowiązków względem ludzi. Dżuma nie jest karą za grzechy, jak chce to widzieć ojciec Paneloux (sam odżegnuje się potem od swych poglądów), ale złem wpisanym w życie człowieka. Każdy z ludzi jest odpowie-dzialny za walkę z tym złem. A. Camus „Mit Syzyfa" - Esej ten należy potraktować jako parabolę życia ludzkiego. Każdy z ludzi jest, według Camusa, Syzyfem wtaczającym na górę swój głaz (życie). Autor nie pojmuje jednak pracy Syzyfa jako działania bez¬celowego i beznadziejnego. Trzeba wy¬obrażać sobie Syzyfa szczęśliwym, po¬nieważ los jest jego własnością, kamień jego kamieniem; tak więc on sam decy¬duje o swoim życiu, a zarazem jest za nie odpowiedzialny. W tym właśnie leży trudne piękno losu człowieka. A. Camus „Upadek" - Powieść pod¬sumowuje dorobek literacki pisarza i wyraźnie wskazuje na nawiązanie do nietzscheanizmu. Autor przyznaje czło¬wiekowi prawo do stanowienia o włas¬nej moralności, przy jednoczesnym za-strzeżeniu: by móc osądzać innych, człowiek musi przyznać się do własnej nikczemności i przyjąć za nią odpowie dzialność (przed samym sobą), musi stać się sędzią-pokutnikiem. Z. Nałkowska „Medaliony" - Motto „Medalionów" (Ludzie ludziom zgoto¬wali ten los) wskazuje, iż wina i od-powiedzialność za czasy pogardy spada na samych ludzi. To oni zbudowali obozy koncentracyjne, głodzili wi꟬niów i przeznaczali ich na eksperymenty medyczne. Kara, jaką przyjdzie ponieść nielicznym, będzie zbyt mała, zważyw¬szy na popełnione zbrodnie. T. Borowski „Opowiadania" - W wa¬runkach lagrowych nie istnieją pojęcia winy i odpowiedzialności. Winni są zarówno oprawcy, jak i więźniowie, którzy bezwiednie wyrażają zgodę na zastaną rzeczywistość, byle tylko urato¬wać się przed śmiercią. G. Herling-Grudziński „Inny świat" - Komentarze odautorskie wyraźnie wskazują na to, że w łagrach istnieje inna kategoria winy i odpowiedzialno¬ści. Dopiero po wyjściu z obozu czło¬wiek jest w stanie zdystansować się wobec minionych wydarzeń i odciąć się od przeszłości. Patrz: powrót. J. Andrzejewski „Popiół i diament" - patrz: pokolenie stracone. J. Steinbeck „Na wschód od Edenu" - Kluczowym problemem powieści jest wina i odpowiedzialność. W zrozumie¬niu tego problemu pomogą bohaterom słowa wypowiadane przez Boga do Kai¬na: grzech leży u wrót i czyha na ciebie, a przecież ty możesz nad nim panować. Wyraz timszel (możesz), źle przetłuma¬czony na inne języki (masz, musisz), pozostawia człowiekowi prawo wyboru, ale jednocześnie nie zwalnia od od¬powiedzialności za ten wybór. K. Moczarski „Rozmowy z katem" - Autor stara się dociec, jakie mechanizmy spowodowały bestialskie zachowa¬nia Niemców podczas wojny. Wina leży nie tylko po stronie uwarunkowań psy-cho-genetycznych, ale przede wszyst¬kim po stronie systemu, który usprawie¬dliwiał popełnione zbrodnie wyższymi racjami. Poniesiona przez Stroopa kara jest niewspółmierna do jego win, a ska¬zany do końca nie poczuwa się do odpowiedzialności za popełnione zbro¬dnie. J. Hurt „Skaza" - Główny bohater nie zauważa niszczącej siły związku łączą¬cego go z Anną, narzeczoną syna. Do¬piero po tragicznej śmierci syna odsuwa się od życia, czuje się odpowiedzialny za tę tragedię. Przekonany o swej winie, ani przez chwilę nie żałuje swoich czy¬nów. M. Ondaatje „Angielski pacjent" - Odpowiedzialność za Katharine i jej życie pcha Almasy'ego do zdrady (od¬daje Niemcom mapy pustyni, by pomo¬gli mu uratować ukochaną). Tragiczne jest to, iż nie tylko nie udało mu się ocalić Kathy, ale także sprzeniewierzył się swoim przyjaciołom i winien był śmierci tysięcy ludzi. * „Odpowiedzialni jesteśmy nie tylko za to, co robimy, lecz i za to, czego nie robimy". (Laotse) * „Przez sumienie doświadczamy największej odpowiedzialności". (E. Spranger) * „Niekiedy dopiero kara stwarza poczucie winy". (L. Kumor) * „Człowiek jest jedynym stworzeniem obciążonym winą". (J. Steinbeck) * „Najcięższą karą naszych win i błędów jest to, że prawie zawsze zmuszają nas one do popełnienia nowych win i błędów..." (D. Stern) * „Przekonałem się wielokrotnie, że czło¬wiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił się w wa¬runkach nieludzkich - tak jakby wodę można było mierzyć ogniem, a ziemię - piekłem". (G. Herling-Grudziński) * „Wszyscy jesteśmy wyjątkowymi wy¬padkami. Wszyscy chcemy odwołać się do czegoś! Każdy żąda dla siebie nie¬winności za wszelką cenę, nawet jeśli dlatego miałby oskarżyć rodzaj ludzki i niebo". (A. Camus) * „Wiem, że nic mnie nie usprawiedliwia, ponieważ sama sobie stoję na przeszkodzie". (W. Szymborska) * „Być człowiekiem to właśnie być odpowiedzialnym". (A. de Saint-Exupćry)