Krzysztof Kamil Baczyński - życie i twórczość

Życie i twórczość Krzysztof Kamil Baczyński (pseudonim Jan Bugaj) urodził się 22 stycznia 1921, a zmarł 4 sierpnia 1944 r. w Warszawie. Większość opracowań prezentujących sylwetkę poety podaje choćby najbardziej skrócone informacje na temat jego rodziców – bo też ich wpływ na rozwój osobowości syna był ogromny. Ojcem Krzysztofa był Stanisław Baczyński, krytyk literacki i publicysta; jego znana pros¬tolinijność, uczciwość, odwaga, niezawisłość sądu sprawiały, że był dla syna rzeczywistym autorytetem i moralnym wzorem – droga życiowa Krzysztofa pod wieloma względami przypomina biografię ojca. Matka poety, Stefania z Zieleńczyków, także przejawiała nie¬przeciętne zdolności humanistyczne i literackie, była pedagogiem, au¬torką podręczników oraz książek dla dzieci. Rodzice już od chwili narodzin przeznaczyli Krzysztofa sztuce (drugie imię otrzymał na cześć wielkiego polskiego poety romantycznego, C. K. Norwida). Największym przedmiotem rodzicielskiej troski było zdrowie jedyna¬ka – Krzysztof cierpiał na astmę, co w znacznym stopniu utrudniało mu normalny tryb życia. Obok atmosfery domu rodzinnego na rozwój talentu Baczyńskiego wpływ miały – zwłaszcza w początkowym, juwenilnym okresie ¬młodzieńcze fascynacje literackie. Wśród patronów jego poezji wy¬mienia się zwłaszcza Skamandrytów (w tym Tuwima) i twórców Awangardy (Czechowicz), a następnie polską poezję romantyczną (Słowacki, Norwid) i francuskich symbolistów (Rimbaud). W drugiej fazie rozwoju twórczego, którą tylko umownie można nazwać „dojrzałą” – wszak Baczyński umiera, mając zaledwie dwa¬dzieścia trzy lata – podkreślić trzeba wpływy rówieśników poety, na¬leżałoby wymienić zwłaszcza nazwisko Weintrauba, bliskiego przyjaciela, oraz Gajcego i Borowskiego. „Późna” (znów konieczny cudzysłów), obejmująca ostatnie mie¬siące życia twórczość Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, wyrastająca z jego najbardziej osobistych przeżyć i przemyśleń, zdominowana została przez dwa najważniejsze wydarzenia jego biografii: młodzień¬czą miłość oraz decyzję o wstąpieniu do wojska i bezpośredniego udziału w akcjach zbrojnych. Wybranką serca poety (i adresatką wszystkich jego erotyków) była Barbara Drapczyńska, z którą Baczyński ożenił się w czerwcu 1942 roku i która zginęła w powsta¬niu warszawskim wkrótce po śmierci męża (tragizmu jej śmierci do¬daje fakt, iż oczekiwała dziecka). Wstąpienie do podziemnej orga¬nizacji zbrojnej – w 1943 roku – oraz udział w akcjach bojowych kosztowały Baczyńskiego więcej niż jego rówieśników, gdyż pogłę¬biająca się choroba zamieniała w heroiczny czyn nawet rutynowe ćwiczenia. Poeta czuł jednak, iż taki wybór jest jego obowiązkiem, ostatnie wiersze, przepojone refleksjami natury filozoficznej, histo¬rycznej i religijnej, dowodzą, iż decyzja ta była w pełni przemyślana i świadoma. Jako członek „Szarych Szeregów” Baczyński początko¬wo współredagował konspiracyjne pismo „Droga”, wkrótce jednak wstąpił do Harcerskich Grup Szturmowych, stając się równocześnie członkiem Armii Krajowej. W harcerskim batalionie szturmowym „Zośka”, do którego został służbowo przydzielony, nosił pseudonim „Krzysztof”. Uczestniczył w akcji bojowej Tłuszcz-Orle w 1944 ro¬ku; objął funkcję zastępcy dowódcy plutonu. Walcząc w powstaniu warszawskim, poległ w Pałacu Blanka. Niektóre utwory Baczyńskie¬go, przepojone nastrojem grozy, smutku, beznadziejności, można odczytywać jako katastroficzne przepowiednie, mówiące o zagładzie świata i o bliskiej śmierci. Śmierć dwudziestotrzyletniego zaledwie poety, chociaż przed¬wczesna i tragiczna, nie przerwała jego dzieła w połowie. Przystę¬pując do lektury wierszy Baczyńskiego mamy wrażenie, że obcujemy z dziełem zdumiewająco dojrzałym, zamkniętym i skończonym. Dojrzałość osiągnął Baczyński w sposób zdumiewająco szybki, osiągnął ją całkowitą, jego twórczość to zdanie pełne i skończone. Każda bowiem poezja wysokiego lotu, chociażby lot ów trwał krótko, jest pełnym zdaniem o świecie, wypowiedzianym spod obłoków, z wysokości.1 Recepcja twórczości Przed rokiem 1939 poeta nie ogłosił drukiem żadnego utworu. W czasie okupacji, w 1942 roku, opublikował Wiersze wybrane (tom ze względów konspiracyjnych sygnowany był pseudonimem Jan Bugaj) oraz Arkusz poetyki nr 1 (1944.2) Po śmierci poety, w 1947 roku, ukazał się zbiór jego wierszy noszący tytuł Śpiew w pożogi. Później twórczość Krzysztofa Kamila Baczyńskiego na wiele lat została odsunięta w cień – zaważyły na tym względy polityczne, to jest przy¬należność młodziutkiego żołnierza do formacji Armii Krajowej oraz jego udział w powstaniu. Dopiero rok 1956 przynosi zmianę sytuacji w Polsce, a wraz z nią złagodzone zostają dotychczasowe zakazy cen¬zorskie. Rehabilitacja żołnierzy AK oraz zmiana oficjalnego stanowiska władz w sprawie powstania warszawskiego spowodowały, że najnowsza historia Polski odzyskała – przynajmniej w części – prawo do istnienia w świadomości czytelniczej. „Odwilż” 1956 uważana jest do dzisiaj za najbardziej znaczący i najświetniejszy okres rozwoju współczesnej literatury polskiej. Nale¬ży jednak pamiętać, że był to nie tylko czas debiutu najznakomitszych poetów i pisarzy, do dzisiaj stanowiących czołówkę powojennej poezji i prozy (Bursa, Herbert, Hłasko, Szymborska, Różewicz, Bia¬łoszewski, Grochowiak, i wielu innych), ale także – okres przy¬wracania (czy też wprowadzenia) do obiegu czytelniczego twórców pokolenia wojny i okupacji, dotąd objętych zakazem druku. Albowiem zarówno Krzysztof Kamil Baczyński jak i jego rówieśnicy (któ¬rych spuścizna literacka była wprawdzie znacznie uboższa ilościowo, a niekiedy miała także mniejszą wartość artystyczną): Tadeusz Gajcy, Zdzisław Stroiński, Andrzej Trzebiński, Wacław Bojarski – prakty¬cznie nie byli znani przez długie lata. (Wyjątkiem był tu jedynie Tadeusz Borowski, który – generacyjnie należący do tej samej grupy – przeżył wojnę i oddał swoje pióro w służbę reżimu komunisty¬cznego). W 1957 roku ukazuje się książka Romana Bratnego (również niegdysiejszego żołnierza AK i uczestnika powstania warszawskiego) pt. Kolumbowie rocznik 20; jej tytuł stanie się odtąd nazwą całego pokolenia, którego młodość przypadła na lata okupacji, umownie też stanie się określeniem grupy młodych poetów i pisarzy poległych w czasie wojny. (Terminu pokolenie używamy tutaj zgod¬nie z powszechnie przyjętym w opracowaniach literatury współ¬czesnej zwyczajem, nie chodzi zatem o grupę poetów powiązanych zbliżoną datą urodzenia, lecz o twórców spełniających dwa zasad¬nicze założenia: pierwsze, że najistotniejszym przeżyciem, decy¬dującym o kształcie ich dzieła, była okupacja hitlerowska oraz udział w powstaniu warszawskim, i drugie – że wojna zamknęła ich drogę twórczą na zawsze). Jak powiedzieliśmy wcześniej, dopiero na koniec lat pięćdziesią¬tych przypadł czas „powtórnego debiutu” Baczyńskiego. Natych¬miast obwołano go jednym z najdoskonalszych poetów polskich nie tylko pokolenia, ale co najmniej wieku. Utwory zebrane Krzysztofa Kamila Baczyńskiego ukazały się po raz pierwszy – w opracowaniu i ze wstępem Kazimierza Wyki – w 1961 roku, a kolejne ich wydania stale były rozszerzane, gdyż teksty przechowywane przez matkę poety uległy znacznemu rozproszeniu; w zasadzie do dzisiaj nie możemy mieć pewności, czy znane nam wiersze, proza, próby drama¬tyczne i varia (dokumenty, listy, niedokończone szkice, utwory juwe¬nilne) nie zostaną wzbogacone o jakieś nowo odkryte znaleziska. Baczyński był w zasadzie kontynuatorem poezji romantycznej (Słowackiego i Norwida), ale w miarę rozwoju swojego niezwykłego talentu wypracował własny, oryginalny styl wypowiedzi. Bogactwo i różnorodność gatunkowa spuścizny literackiej w połączeniu z wyjątkową biografią – młodość, choroba, talent literacki, miłość, he¬roiczna walka, tragiczna śmierć – zapewniły poecie niekwestiono¬wanie wysoką pozycję w panteonie polskiej literatury. Kazimierz Wy¬ka, opisując dramatyczne losy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i okrucieństwo losu przerywającego tak wcześnie rozwój jego twórczej drogi, powiedział, iż ...należymy do narodu, który musiał strzelać do wrogów brylantami. Twórczość Krzysztofa Kamila Baczyńskiego do dzisiaj fascynuje czytelników, przy czym coraz to nowe pokolenia młodych ludzi znajdują w jego wierszach – zwłaszcza lirykach miłosnych oraz tych mówiących o zagrożeniu ze strony okrutnej rzeczywistości – wątki wyrażające ich własne refleksje i przemyślenia. Baczyński jest pa¬tronem „czarnej poezji” pisanej przez młodych zbuntowanych, do je¬go twórczości odwoływali się Bursa, Wojaczek, Poświatowska, Ra¬toń, Stachura. Motywy jego wierszy pojawiają się zarówno u naj¬młodszych poetów generacji lat dziewięćdziesiątych, jak i w tekstach kapel rockowych. W latach 60. utwory Baczyńskiego wspaniale śpiewała – z muzyką Zygmunta Koniecznego – Ewa Demarczyk, ale po wiersze tego poety sięgają także młodzi wykonawcy, zarówno ci uprawiający klasyczną „poezję śpiewaną”, jak i styl grunge (Ankh). Spośród poetów swego pokolenia („Kolumbów”) Krzysztof Kamil Baczyński jest bez wątpienia najbardziej znany i najczęściej czytany przez młodych odbiorców. Jak wspominaliśmy, jest on też bohaterem jednej z pierwszych powstałych po wojnie legend poetyckich. Podziw nasz wzbudza rozmiar tego dzieła i jego dojrzałość. Wiele razy przekonaliśmy się, że żywoty, które mają urwać się przedwcześ¬nie i gwałtownie, zapełnione są tak intensywną pracą, tak szybkim rozwojem – że, zdawałoby się, w ciągu krótkiego okresu zdolne są stworzyć dzieło zupełnie skończone. Czytając Baczyńskiego, nie ma się wrażenia, że jego poetycka czynność została przerwana w pół słowa. Przeciwnie, wszystko w dziele tego młodego, niezwykle uta-lentowanego pisarza, zdaje się być doprowadzone do ostatecznej mety.3