Motyw szaleństwa w literaturze

Szaleństwo Szaleństwo -1) choroba psychiczna; 2) postępowanie człowieka wykraczające poza ogólnie przyjęte normy, nie liczące się z niebezpieczeństwem; 3) postępo¬wanie człowieka ogarniętego wielką na¬miętnością (np. miłością, zazdrością, nienawiścią), irracjonalne i często de¬strukcyjne; szaleniec - wariat, furiat, narwaniec, człowiek nie panujący nad sobą i nie liczący się z okolicznościami. Mitologia - Herakles - w wywołanym przez Herę napadzie szału - zabija swoją żonę, Megarę, oraz dwójkę dzieci. By oczyścić się z winy, musiał wykonać dwanaście prac w służbie u Eurysteusza; - Medea - patrz: żona. Homer „Iliada" - 1) Achilles, po zwy¬cięskim pojedynku z Hektorem, opętany szałem nienawiści i chęcią pomszczenia Patroklesa, profanuje zwłoki Hektora, wlokąc je u swego rydwanu. Jego gniew i cierpienie są tak wielkie, że narusza on z dawna ustalone prawa. 2) Gdy po śmierci Achillesa jego zbroję przezna¬czono Odyseuszowi, rozgniewany Ajaks porąbał stado baranów, biorąc je za Greków. Kiedy oprzytomniał, po¬zbawił się życia ze wstydu. W. Szekspir „Sen nocy letniej" - Sza¬leństwa miłosne bohaterów realnych, ale także Tytanii, zostały wywołane eliksirem miłosnym Puka. Zakochani szukają się nawzajem w lesie ardeńs-kim, popełniają szereg niezamierzonych pomyłek, by wreszcie odnaleźć tę właś¬ciwą osobę. Najbardziej spektakularne jest szaleństwo Tytanii, która widzi w Spodku (rzemieślniku ateńskim) bóst¬wo i niezwykle przystojnego mężczyz¬nę, gdy ten ma przyprawioną oślą głowę. Patrz: sen. W. Szekspir „Hamlet" -1) Szaleństwo Hamleta jest sposobem na ukrycie jego prawdziwych myśli i zamiarów. Ham¬let, chcąc zmylić Klaudiusza, udaje eks-centryka niespełna rozumu, wypowiada się w enigmatyczny sposób. Wszyscy starają się zgłębić przyczynę i istotę takiego stanu rzeczy aż do chwili, gdy książę demaskuje się podczas przed¬stawienia na dworze. 2) Szaleństwo Ofelii spowodowane zostało nagłą śmie¬rcią jej ojca, ale także nieszczęśliwą miłością do Hamleta. Jego kulminacją jest scena obłędu, jedna z najsłynniej¬szych w dramacie. Oszalała Ofelia żeg¬na się z Gertrudą, Klaudiuszem i Laer-tesem, opowiada im o swej nieszczꜬliwej miłości, obdarowuje kwiatami o symbolicznym znaczeniu. W. Szekspir „Makbet" - Szalonymi można nazwać dwoje głównych bohate¬rów: Makbeta i jego żonę. Makbet, opętany żądzą władzy, dąży do jej utrzy¬mania kosztem innych ludzi, by w prze¬czuciu ostatecznej klęski przyrównać życie ludzkie do powieści idioty, gloś-nej, wrzaskliwej i nic nie znaczącej. Lady Makbet, pozornie silna i pewna siebie, traci zmysły nękana wyrzutami sumienia po zabójstwie Duncana. Wy¬imaginowana krew na jej rękach przy¬pomina o popełnionych zbrodniach. Umiera śmiercią samobójczą. W. Szekspir „Otello" - Scena zazdro¬ści, kiedy to Otello morduje Desdemo-nę, jest ukoronowaniem historii miłos¬nej tych dwojga. Sfingowane przez Ja-gona dowody niewierności Desdemony doprowadziły do szaleńczej zazdrości Otella, który mści się, dusząc swą żonę. Nie wyobrażając sobie dalszego życia bez niej, popełnia samobójstwo. J.W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera" - patrz: miłość trudna, samo¬bójstwo. G.G. Byron „Giaur" - patrz: miłość i śmierć. A. Mickiewicz „Romantyczność" - Bohaterka liryczna ballady to dziew¬czyna oszalała po śmierci ukochanego. Dla Karusi czas zatrzymał się w miejs¬cu: Jaśko nadal żyje, przychodzi nocą do jej chaty. Rzeczywistość tę ogląda Karu-sia przed oczyma duszy swojej, ale zgro¬madzony wokół lud nie wątpi w praw¬dziwość jej widzenia. Szaleństwo po¬traktowane zostało tutaj jako inny, głęb¬szy sposób odczuwania i widzenia świa¬ta, daleko wykraczający poza rozumowe i doświadczalne poznanie. A. Mickiewicz „Dziady" c/. IV - Sza¬leństwo Gustawa wynika nie tylko z nie¬szczęśliwej miłości do Maryli; pogłębia je kara, jaką oszalały kochanek musi ponieść za odebranie sobie życia (coro¬czny powrót do świata żywych i przeży¬wanie na nowo tragedii miłosnej). Sza¬leństwo Gustawa ściera się z racjonaliz¬mem Księdza, a tragiczny kochanek stara się udowodnić, że głębokie od¬czucie jest jedynym prawdziwym sposo¬bem przeżywania świata. J. Słowacki „Kordian" - Przebywając w domu wariatów, Kordian widzi dwóch szaleńców, którzy przypominają mitologicznego Atlasa, dźwigającego na swych barkach świat, i Chrystusa rozpiętego na krzyżu. Według Doktora (Szatana) ich zachowanie można poró¬wnać z czynem Kordiana, który nie zważając na nic, próbował zabić cara. Sens poczynań wszystkich szaleńców jest, według Doktora, taki sam i nie prowadzi do niczego. M. Shelley „Frankenstein" - Zdolny naukowiec, doktor Frankenstein, opęta¬ny jest myślą walki ze śmiercią. W swym szaleństwie posuwa się do stworzenia istoty z martwych tkanek ludzkich. Okazuje się ona potworem. Prawdziwe szaleństwo Frankensteina zaczyna się jednak wtedy, gdy jego twór, wzbudzający przerażenie wśród ludzi, odrzucony przez wszystkich, nisz¬czy życie swego demiurgosa (zabija jego siostrę i żonę). Przesłanie tej po¬wieści jest jednoznaczne: człowiek nie powinien łamać wszelkich barier ani też próbować przejąć kompetencji Boga. Z. Krasiński „Nie-Boska komedia" - Szaleństwo Marii (żony) zaczyna się, gdy Henryk opuszcza dom. Oszalała Maria twierdzi, że jest poetką i że poetą będzie także jej syn. W domu wariatów, gdzie po raz ostatni spotyka się z Mꬿem, doznaje profetycznej wizji świata, gdyby Bóg oszalal Ten katastroficzny obraz pokrywa się w pełni z tym, co ujrzy hrabia Henryk w czasie rewolucji. Patrz: rewolucja. Ch. Bronte „Dziwne losy Jane Eyre" - Żona pana Rochestera, zamknięta na strychu Thornfield Hali, od lat cierpi na zaburzenia umysłowe na tle dziedzicz¬nym. Bronte przedstawia swą bohaterkę jako kobietę pozbawioną jakichkolwiek odruchów ludzkich, przypominającą dziką bestię, niszczącą wszystko wokół siebie. Jednocześnie, z prawnego punktu widzenia, pozostaje ona nadal jedyną żoną Rochestera, który nie może pono¬wnie założyć rodziny i ułożyć sobie życia. E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" - Heathcliff i Kathy to bohaterowie szaleni z miłości, nieokiełznani i destrukcyjni. By być ze sobą, potrafią stawić czoła wszelkim przeciwnościom. Szaleństwo Heathcliffa pogłębia się po śmierci uko¬chanej. Chory z miłości i rozpaczy, pałający żądzą zemsty, przypomina bar¬dziej Szatana niż człowieka. E.A. Poe „Opowieści niesamowite" - Ulubionymi bohaterami Poego są neuro¬tycy zmorzeni chorobą bądź uzależnieni od alkoholu i narkotyków (jak sam autor opowiadań). Dopuszczają się oni szere¬gu czynów niezgodnych z prawem i za-sadami etycznymi: mordują w afekcie („Czarny kot"), uwalniają się od obsesji przez zbrodnię („Zagłada Domu Usherów", „Berenice"), uśmiercają innych dla własnego spokoju. Świat „Opowie¬ści..." przypomina wizję człowieka cho¬rego umysłowo, który nie panuje nad wydarzeniami (niemożność odróżnienia rzeczywistości od majaków), a jego czyny wymykają mu się spod kontroli. Powodem tego jest najczęściej przedaw¬kowanie używek, które prowadzi do dewiacji. E. Zola „Nana" - Powodem szaleństwa erotycznego, jakie opanowało wyższe sfery Paryża, jest Nana i jej niezwykły wpływ na mężczyzn. Najdobitniejszym tego przykładem może być jej romans z hrabią Muffatem, dotychczas religij¬nym i szanowanym człowiekiem. Opę-tany przez Nanę, nie tylko traci majątek na jej zachcianki, lecz także ulega jej najbardziej perwersyjnym pragnieniom. Pożądanie zaślepia go tak bardzo, iż przestaje liczyć się z obowiązującymi normami etycznymi i społecznymi. F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara" - Wyrzuty sumienia po zamordowaniu lichwiarki doprowadzają Raskolnikowa do załamania psychicznego i choroby fizycznej. Myśli bohatera, a także jego wypowiedzi, przypominają niekiedy majaczenie w malignie. Szaleństwem jest także postępowanie Swidrygajłowa, który całkowicie ulega swoim namięt¬nościom, posuwając się nawet do zbro¬dni (został oskarżony o zgwałcenie nie-widomej dziewczynki). Brak jakiego- kolwiek morale powoduje, iż staje się on człowiekiem wynaturzonym, dewian¬tem. Z. Nałkowska „Granica" - Justyna Bogutówna po usunięciu ciąży, prze¬chodzi okres ciężkiej depresji psychicz¬nej. Nękana wyrzutami sumienia, ob¬winia także Zenona Ziembiewicza (u-statkowanego, posiadającego własną ro¬dzinę) za swoje nieszczęścia. Jej niena¬wiść przeradza się w obsesję (nieustan¬nie obserwuje jego dom, śledzi żonę i dziecko), która doprowadzi do próby morderstwa. F.S. Fitzgerald „Czuła jest noc" - Ni- cole, najpierw pacjentka, a potem żona doktora psychiatrii, od dziecka cierpi na zaburzenia psychiczne wywołane kazi¬rodczym związkiem z ojcem. Jako doro¬sła kobieta nie tylko nie sprawdza się jako żona, ale też jako matka. Jej neuro¬tyczny charakter, zmienność nastrojów i niemożność zaangażowania emocjo¬nalnego doprowadzą do rozpadu całej rodziny. M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza¬ta" -1) W realiach radzieckich szaleństwem może być wszystko, co choć w mi¬nimalnym stopniu narusza zasady mate¬rializmu dialektycznego. Do domu wa¬riatów trafiają: niepokorny pisarz (Mistrz), młody poeta, który twierdzi, że spotkał zagranicznego konsultanta-jas¬nowidza (Iwan Bezdomny), administ-rator-łapówkarz nieustannie śniący o podłożonych mu dolarach (Bosy) czy konferansjer, który obawia się, że zno¬wu urwą mu głowę (Żorż Bengalski). Co ciekawe jednak, klinika psychiatryczna jest jedynym normalnym i spokojnym miejscem w Moskwie. Tutaj można swobodnie wypowiadać swoje poglądy i nie obawiać się aresztowania. 2) Sza¬leńcza decyzja Małgorzaty o przystaniu na służbę do Wolanda (Szatana) podyk¬towana była miłością do Mistrza i cier-pieniem po jego stracie. Małgorzata bez wahania opuszcza swój luksusowy dom i kochającego ją męża, by wejść w pakt z diabłem, ponieważ tym samym może uratować Mistrza. J. Iwaszkiewicz „Matka Joanna od Aniołów" - patrz zło. A. Camus „Renegat albo umysł zmą¬cony" - Bohaterem opowiadania jest misjonarz, który dostał się w ręce prymi¬tywnego pustynnego plemienia. Okale¬czony, zmuszony do wyznawania kultu pogańskich bożków, staje się fanaty¬kiem nowego wyznania. Ten szalony neofita religii zła i śmierci stawia sobie za punkt honoru obronę nowej wiary, nawet kosztem zabijania niewinnych ludzi. * Szalona głowa/pałka - człowiek nieobliczalny, pomyleniec. * Dni szalone - zapusty, miesopusty. * „Człowiek zupełnie nie tknięty szałem nie wejdzie do świątyni muz." (Platon) * „Choć to szaleństwo, jest w nim jednak metoda". (W. Szekspir) * „Kupimy szaleństwo z dobrą metodą!" (J. Ipohorska) * , Jest rzeczą zachwycającą, że w wielko¬ści każdego z geniuszy znajduje się zawsze ziarno szaleństwa". • (Molier) * „Odwaga jest właściwie najpiękniejszym rodzajem szaleństwa". (S. Fleszarowa-Muskat) * „Na przekór naszemu dążeniu do rozsądku nieszczęsne serce ludzkie pozostanie zawsze we władzy szaleństwa". (E. Zola) * „W gruncie rzeczy to, że drugiego zamkniesz w domu wariatów, nic nie mówi o twoim rozumie". (F. M. Dostojewski) * „Kto żyje bez szaleństwa, mniej jest rozsądny niż mniema". (F. de La Rochefoucauld) * „Potrafimy zrozumieć rozpacz szaleńców, lecz nie ich śmiech". (L. Bunuel) * „Wariat ma swoje motywy, człowiek normalny częstokroć nie ma żadnych godnych uwagi". (S. Kisielewski) * „Świat jest to szaleństwo pewnego Supermózgu, co się na własnym tle wściekł w sposób bezkresny". (S. Lem)