Bohaterowie "Małej apokalipsy"

Bohaterowie W utworze pojawia się wiele postaci. Są one mniej lub bardziej szczegółowo ukazane. Reprezentują różne opcje polityczne (reżim lub opozycję) i postawy moralne. Najczęściej są obciążone pewną przeszłością, która wraca wspomnieniem lub wyrzutem sumienia. Z reguły są niejednoznaczne w swoim postępowaniu, budzą sprzeczne uczucia. Niekiedy są sennymi rojeniami, postaciami wskrzeszonymi w retrospektywnej wizji głównego bohatera (np. kobiety przy ogni¬sku). Obok postaci określonych przy pomocy imion i nazwisk lub tyl¬ko imion z inicjałem nazwiska, przedstawionych ze wskazaniem funkcji zawodowych i społecznych, są też bohaterowie zbiorowi, ano¬nimowi, np. manifestanci. Szczególną parą postaci są obaj sekretarze partyjni, ukazywani wyłącznie na ekranach telewizorów przez cały dzień we wszystkich programach i tylko na moment pojawiający się „na żywo” – po zakończeniu obrad zjazdu, tuż przed wyznaczonym momentem spalenia się pisarza. Można tu wskazać głównego bohatera, postaci z drugiego planu oraz pojawiające się jednorazowo osoby epizodyczne. Dla nich pewne tło tworzą postaci zbiorowe. W takiej kolejności przystąpimy do ich pre¬zentacji. Główny bohater-narrator jest z zawodu pisarzem w starszym wie¬ku, ale od dawna niczego nie napisał. Nie wspomniano w książce jak się nazywa – reprezentuje więc (o czym sam kilkakrotnie mówi) prze¬ciętnych ludzi żyjących w Polsce opanowanej przez komunistyczny reżim. Pochodzi z terenów znajdujących się obecnie pod władzą Związku Radzieckiego, ale czuje się przywiązany do miasta, w którym żyje, tzn. do Warszawy. Mieszka w centrum i codziennie wi¬duje z okna Pałac Kultury. Owładnięty jest jakimś szczególnym pesy¬mizmem, obsesją śmierci, skłonnością do rozpamiętywania swojego losu w aspekcie sytuacji całego narodu, jest przy tym nałogowym pa¬laczem o skłonności do nadużywania alkoholu. Jego wyobraźnię za¬prząta przewidywanie skutków poddania się społeczeństwa władzy ulegającej wpływom sowieckim. Został skazany na egzystencję w świecie pozbawionym jednoznaczności, ma problemy z odnalezieniem się w nim, ale stale podejmuje wysiłek poszukiwania prawdy i sensu życia (próby ustalenia aktualnej daty, chęć rozwiania wątpliwości do¬tyczących decyzji o spaleniu, marzenie o przełamaniu ogólnonarodo-wej bierności). Starania te nie przynoszą jednak efektów. Przytłoczony otaczającym, ukazanym w powszechnym rozpadzie, świecie – jest ra¬czej antybohaterem pogrążonym w powszechnym chaosie i absurdzie. Przypomina osaczonego przez warunki życia bohatera Procesu F. Kafki.6 Wyrzucony z partii, poddawany przesłuchaniom i rewidowany, związał się z opozycją. Dostrzega jednak nadużycia moralne tej grupy, krytykuje nie tylko reżim, ale i „swoich”, a także siebie samego. Czy¬telnik poznaje powiązania bohatera z osobami ze świata sztuki, z krę¬gów działaczy opozycyjnych oraz jego sympatie: dawne – spotkanie z kobietami przy ognisku i aktualne – miłość do Nadieżdy. Zdolność pi¬sarza do samokrytycznej, czasem podszytej autoironią, oceny wzbudza zaufanie czytelnika. Nie sposób się oprzeć wrażeniu, że wspomnienia bohatera, a także jego relacje z artystami i przeciwnikami ustroju są pogłosem prawdziwych przeżyć autora powieści. Postaci drugoplanowe stanowią liczną grupę. Można tu dostrzec za¬równo przedstawicieli światka komunistów, jak i opozycji. Do pierw¬szych zalicza się „przyzwoity” dygnitarz Kobiałka, autor wielu nud¬nych przemówień, który w porę dostrzega moment, kiedy należy usu¬nąć się z życia publicznego. Wywołuje publiczny skandal rozbierając się na oczach milionów widzów podczas obrad zjazdu partii, w obe¬cności sekretarza Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Tym sposobem zapewnia sobie bezpieczeństwo na przyszłość – uznany za człowieka chorego zostaje odwieziony do szpitala psychiatrycznego (jest to powszechny już zwyczaj odchodzenia dostojników państwo¬wych w stan spoczynku). Teraz jawnie przyznaje się on do sąsiada, pi¬sarza o „niesłusznych” poglądach, i formułuje swoje stanowisko polityczne świadczące o tym, że istotnie doznał pomieszania zmysłów. Interesującą postacią jest Edward Szmidt, brat-bliźniak opozycjo¬nisty Rysia, filozof marksista. Jest dyrektorem studium dokształcania docentów (wyraża krytyczną opinię o stanie wiedzy partyjnych nota¬bli), prowadzi wykłady o aluzji dla pracowników urzędu cenzury, reprezentuje rząd w sprawie sprzedaży województwa zielonogórskiego Niemcom. W opinii nienawidzącego go Rysia jest człowiekiem fał¬szywym, który, leżąc krzyżem, nie modli się wcale w nabożnych in¬tencjach, realizuje program partii z wielką gorliwością, buduje nauko¬we oparcie dla systemu. Sacher, członek Biura Politycznego na emeryturze, słynął niegdyś z wielkiego zaangażowania „w sprawę” – zmieniał nazwy ulic, ferował wyroki, miał władzę o dużym zasięgu. Obecnie jest nieporadnym, za¬gubionym starcem. Nie pamięta nawet czy to on wyrzucał literata z partii, czy odwrotnie. Zajmuje się pisaniem pamiętników, ale obawia się, że zostaną zniszczone, ponieważ zawarł w nich ocenę totalitary¬zmu. Nie pozwala jednak pisarzowi na sprawdzenie ich zawartości, obawia się zapewne zdemaskowania jego „prawdy” o systemie. Tadzio Skórko – wzbudzający zaufanie chłopak z prowincji (przy¬pomina młodzież z AK), który ostatecznie okazuje się czterdziestolat¬kiem, jest agentem pilnującym opozycyjnego pisarza. Jego zawodowe środki to kłamstwo i zdrada. Jest dobrze przygotowany do pełnienia swojej funkcji, zna wiele cytatów z prozy literata i zręcznie udaje przywiązanie do niego. Wciągnięto go do pracy na rzecz reżimu w za¬mian za możliwość realizowania twórczych pasji – jego wierszyki mają służyć celom propagandowym i sondażowym (badanie reakcji odbiorców). Należy więc do grona sprzedawczyków, zaspokaja swo¬ją próżność i ambicję stając się wyrobnikiem systemu. Postanawia zo¬stać w Warszawie, bo fascynuje go Lucyna, nie przejmuje się nato¬miast losem żony zostawionej w Starogardzie. Nie wiadomo, które informacje o nim są prawdziwe, ponieważ łatwo i często posługuje się kłamstwem. Typowych agentów tzw. bezpieki, powołanych do inwigilowania i przesłuchiwania potencjalnych wrogów ustroju, bohater poznaje w podziemiach restauracji „Paradyz”. Pułkownik Żorż i jego pomocnik Zenek przesłuchują literata stosując brutalne metody, powszechne w takich przypadkach. Korzystają przy tym ze zdobyczy wiedzy (zastrzyk wzmagający ból) oraz posługują się przewrotną demagogią (siebie i partyjnych sekretarzy nazywają „opozycjonistami pozytywnymi”). Żorż uwalnia literata, chociaż odkrywa jego zamiary, pozoruje jednak „rzetelne” przesłuchanie z pobiciem. Jest to postać zagadkowa, budzą¬ca grozę, właściwie nie wiadomo, jakie są jej plany i zamiary. Zenek wiernie wykonuje rozkazy, zna się na maltretowaniu przesłuchiwanego, potrafi skłonić do mówienia „prawdy”, jaką chce wydobyć. Prywatnie jednak okazuje literatowi sympatie, a nawet prosi o autograf. Wśród działaczy opozycji na plan pierwszy wysuwają się Rysio i Hu¬bert, którzy przybywają do bohatera, by oznajmić mu werdykt tajemni¬czego gremium. Zdecydowano o jego śmierci, więc należy go odpowie¬dnio przygotować i przekonać o słuszności postanowienia. Hubert, który często angażował się w różne protesty i zbierał podpisy pod pety¬cjami, jest już człowiekiem wypalonym, o słabym zdrowiu (kłopoty po brutalnych przesłuchaniach i nieudanej próbie samobójczej, chodzi o lasce, stracił oko). Bezkrytyczny wobec Bułata, podlizującego się za¬równo reżimowi, jak i opozycji, oraz Rysia. Z łatwością szafuje życiem drugiego człowieka, sam jednak nie zdobywa się na taką ofiarę. Rysio Szmidt – nieodłączny towarzysz Huberta – jest człowiekiem o jeszcze bardziej dwuznacznej postawie. Dzięki napisanej przed laty i stale wznawianej proreżimowej broszurce cieszy się swobodą dzia¬łania w opozycji i dotąd otrzymuje tantiemy z kolejnych wydań. Sta¬ra się zdobyć uznanie na światowym rynku wydawniczym, dlatego uprawia literaturę eksperymentalną, „prozę amorficzną”, bez znaków przestankowych. Nienawidzi swojego brata-bliźniaka i stara się odże¬gnać od związków z nim przywołując nieprawdopodobny argument – że nie pochodzą od tego samego ojca. Podobnie jak Hubert, Rysio nie potrafi jednoznacznie rozwiać wątpliwości literata – czemu ma służyć jego śmierć, co zmieni w życiu narodu. Uważał się za lepszego pisa¬rza i bardziej aktywnego działacza niż bohater-narrator utworu. Władysław Bułat – reżyser filmowy – to karierowicz, który „przefarbował” się na użytek popularności u mas. Choć związany z ludźmi z opozycji, w gruncie rzeczy uważnie przygląda się i ocenia, po czy¬jej stronie należy stanąć, by się to opłaciło w sensie materialnym i ambicjonalnym. Cieszy się uznaniem Huberta. Uczestniczy we wzajem¬nym, patetycznym komplementowaniu, jakim raczą się ludzie z opo¬zycji, ale planuje wygodną ucieczkę – pod pozorem planów artystycz¬nych zamierza wyjechać do Ameryki Południowej. Jan jest człowiekiem starym, schorowanym, umierającym, znanym na całym świecie pisarzem, mędrcem i autorytetem moralnym. Daw¬niej używał sporo alkoholu, a także był jakby przewodnikiem ducho¬wym opozycji. Teraz, samotny, opuszczony, zaniedbany przez towa¬rzyszy, dokonuje żywota. Chociaż cieszy się nieposzlakowaną opinią, nie jest człowiekiem bez skazy – otrzymuje wysoką emeryturę, co do¬wodzi, że był kiedyś przydatny władzy. Obecnie poddany obserwacji przez służby specjalne (np. telefon na podsłuchu), kontaktuje się z ludźmi spoza bloku komunistycznego. Dyskretnie podtrzymuje litera¬ta w postanowieniu o publicznym spaleniu się. Caban to człowiek o wyniosłym sposobie bycia, uważający się za kogoś, komu wolno rozstrzygać wątpliwości innych. Caban odgrywa dyktatora, człowieka zdecydowanego, który zawsze wie lepiej, co na¬leży zrobić. Posługuje się metodami charakterystycznymi dla demagogów reżimu. Halina realizuje się w konkretnym działaniu. Niewiele mówi, przy¬gotowuje literata do wieczornej manifestacji, kupuje rozpuszczalnik i zapałki (w tzw. „słusznej sprawie” gotowa zdobyć potrzebne rzeczy za łapówkę). Dyskretnie umalowana i taktowna nie narzuca się, ani nie decyduje o wszystkim sama. Jako specjalistka „od techniki” przy¬gotowuje wszystko w szczegółach. Ma nawet zastępcę na wypadek aresztowania. Nadieżda – czerwonowłosa wnuczka kochanki Lenina odgrywa wielką rolę w ostatnim dniu życia bohatera. Przyjechała do Polski z mężem, rosyjskim dyplomatą. Później miała kilku mężów Polaków. Pełni funkcję kobiety-pokusy. Literat chciałby z nią spędzić więcej niż kilka godzin, waha się, czy wypełnić narzuconą mu misję. Przy¬chodzi mu nawet do głowy myśl, że może warto ustąpić nieco ze swojej niezależności i ustabilizować się według powszechnego modelu życia. Wie jednak, że Nadieżda nie zaakceptowałaby takiego kochanka. Została ona postawiona obok niego, by zagłuszać jego myślenie i wątpliwości, a tymczasem stała się źródłem wielkich rozterek. Sama dwukrotnie deklaruje, że podpali się razem z ukochanym. Czule go żegna przed wkroczeniem na platformę. Kolka Nachałow, syn generała KGB, doradcy Urzędu Bezpieczeń¬stwa w Szczecinie, postanowił zostać w Polsce i skorzystać z możli¬wości, jakie daje powszechny tu respekt dla Rosjanina. Zajmuje się robieniem dziwnych, nieuczciwych interesów. Stara się wykorzystać upadek przemysłu, zdobywa materiały pochodzące z rozbiórki hut. Pod pretekstem pielgrzymki udaje się do Częstochowy, by zbić fortu¬nę. Wykorzystuje również znajomość z zapobiegliwą panią Gosią, producentką filmów, handlarą i spekulantką. Grupę postaci drugoplanowych uzupełniają osoby biorące udział w epizodach pozwalających w pełni dostrzec i ocenić elementy PRL-owskiej rzeczywistości: grupy biernych manifestantów wykrzykują¬cych pod dyktando odpowiednie hasła świadczące o uzależnieniu Pol¬ski od Związku Radzieckiego (pod koniec dnia pijanych), bandy wy¬rostków grasujących w ruinach i okradających przechodniów, mili¬cjanci kontrolujący dokumenty podejrzanie wyglądających przecho¬dniów, roznosicielki mleka, personel restauracji, baru, kierownik ki¬na, szatniarz, motorniczy tramwaju itp. Ogólnie biorąc, społeczeństwo polskie charakteryzuje się wzajemną podejrzliwością, egoizmem, wygodnictwem, skłonnością do bezkry¬tycznego podporządkowania władzy. Upadek moralny dotyka rów¬nież sfery życia intymnego, wierności, lojalności wobec drugiego człowieka (spotkanie z kobietami przy ognisku ujawnia postawę bo¬hatera, a także ich samych, pani Gosia, która łatwo ulega przypadko¬wym znajomym, nagle czuje się „zbezczeszczona”, Nadieżda odgry¬wa niewinną dziewczynę itp.). Elita artystyczna wysługuje się totali¬tarnej władzy za cenę pozornych sukcesów i większych dochodów, a przy tym stroi się w szaty opozycji i bezwstydnie kokietuje naród. W jej szeregi weszli dawni ministrowie i politycy, którzy z doskonałym wyczuciem realizują sztukę o niczym. Nawet cenzurę „oswojono” – aluzja jest sposobem na wyciszenie społecznych napięć. Jedynym bo¬haterem „w porządku” jest pies Pikuś, niegdyś należący do przyjaciół literata, teraz wiernie postępujący za nowym panem, choć też nie za¬wsze gotowy do obrony. Społeczeństwo polskie składa się więc z lu¬dzi o wypaczonym kręgosłupie moralnym, zniewolonych, bezmyśl¬nych i interesownych, często ulegających nałogom.