Folwark zwierzęcy" jako parabola oraz znaczenie utworu

Folwark Zwierzęcy jako parabola Omawiany w niniejszym opracowaniu utwór George'a Orwella jest przykładem interesującego ujęcia problematyki społeczno-politycznej systemu totalitarnego. Jest to parabola, która w alegorycznym uję¬ciu – poprzez ukazanie historii z angielskiego folwarku – ujawnia mechanizmy systemu totalitarnego. Gatunek ten ma w swoim założeniu cel uniwersalizujący opowieść. Warstwa dosłowna, świat przedstawiony w utworze jest tylko pretekstem do domysłów, poszukiwania głębszego pokładu znaczeniowego. Pozwala odczytać przesłanie autora w dość łatwy sposób – jest to bowiem historyjka prosta, posługująca się wyrazistymi postaciami. Historia zwierząt z folwarku z całą konsekwencją ukazuje mecha¬nizmy działania tego systemu, przedstawia jego skutki bez unikania scen brutalnych, krwawych, dosadnych. Mimo braku oceniającego komentarza, nie ma wątpliwości, że ów system jest koszmarem, w który wprzęgnięto całe gospodarstwo. Głoszone ideały i marzenia o szczęśliwszym życiu uśpiły czujność zwierząt. Kiedy przekonano się, że rzeczywistość odbiega od wymarzonej wizji, system był już na tyle rozwinięty i ukorzeniony, że o łatwym przywróceniu właściwych relacji nie można już było myśleć. Jak to bywa w parabolicznej strukturze, czas i miejsce akcji nie zostały bliżej określone. Rzecz dzieje się w I połowie XIX wieku na jednej z angielskich farm. Są to jednak okoliczności zbyt ogólnie podane, by mówić o konkretnym czasie i miejscu. Ten zabieg upew-nia, że Orwell dążył do sugestii, że taka sytuacja może zdarzyć się wszędzie, w każdej epoce. Nie to, gdzie i kiedy, lecz to, w jakim kli¬macie politycznym żyją ludzie, jak dalece ufają władzy i chcą wpływać na losy narodu, w jakiej filozofii i szerzej – kulturze – zostali wychowani, decyduje o rozwoju totalitarnych systemów. Wreszcie, dowiadujemy się, że ważną rolę spełniają trudne warunki życia i trafiający na ten grunt zespół zabiegów, mających na celu zjednanie zwolenników: kłamstwa, obietnice, zapewnianie o troskli¬wości nowej władzy, wizja szczęśliwej przyszłości. Sposób przedstawienia postaci również zmierza do uogólnienia. Są tu reprezentanci władzy i masy, w których można zaobserwować pewne typy zachowań (posłuszeństwo i karność, próby buntu, uciecz¬ka z folwarku, podporządkowanie się władzy w obawie o życie). Dzięki temu można przekonać się, że zagrożenie totalitaryzmem dotyczy wręcz każdego społeczeństwa (przecież i tu byli trzeźwo myślący, inteligentni obywatele). Orwell ukazuje też sposób spra¬wowania władzy, zmiany, jakim podlegają rządzący pod wpływem przywilejów i bezkarności. Demoralizujący wpływ posiadania władzy w tym systemie jest wręcz szokujący. W nim rodzi się zdol¬ność do terroru, zabójstwa, największych nadużyć moralnych i eko-nomicznych. Tu również tkwi zagrożenie dla elit rządzących, chociaż one same nie dostrzegają problemów natury moralnej. Uniwersalna wymowa dzieła uzyskana dzięki parabolicznej struk¬turze sprawia, że staje się ono ostrzeżeniem dla wszystkich na każdy czas. Przypowieść to gatunek literatury moralistycznej, oparty na ale¬gorii. Właściwe odczytanie ukrytych sensów (w tym przypadku –zadanie łatwe) prowadzi do odbioru zawartej tu nauki, przestrogi, nakazu czujności, uświadomienia prawdziwego oblicza totalitaryzmu. Wacław Sadkowski określa Folwark Zwierzęcy jako „powiastkę Filozoficzną”, kojarząc dwudziestowieczny utwór profetyczny z trady¬cjami literatury Oświecenia.9 Trudno odmówić temu skojarzeniu racji, można je jednak uściślić. Autor przedstawia tu dziejowe pra¬widła polityki, reguły ustroju, opierając swoją refleksję na obserwacji autentycznych zjawisk. Jako tak rozumiany, Folwark można określić mianem dzieła historiozoficznego tej rangi co Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego czy Szewcy S. I. Witkiewicza. Znaczenie utworu Ukazane w poprzednich rozdziałach opracowania elementy składające się na świat przedstawiony w Folwarku Zwierzęcym zbierzemy tu w syntetycznym ujęciu. George Orwell wykorzystał pa¬raboliczną formę opowieści o losach zwierząt na pewnym folwarku, by w uogólniającym ujęciu przedstawić obraz, zagrożenia, skutki sys¬temu totalitarnego. Chociaż inspiracją była sytuacja w byłym ZSRR, to przecież takie zjawiska jak wykorzystywanie władzy przeciwko obywatelom, wymuszanie posłuchu przemocą, bezwzględne elimi¬nowanie przeciwników politycznych zdarzały się w innych krajach i zawsze mogą zdarzyć w sprzyjających okolicznościach. Pisarz miał okazję zetknąć się z informacjami o działaniu systemu sowieckiego. Przejawy stalinowskiego terroru rozchodziły się echem po ówczesnej Europie. W latach trzydziestych i czterdziestych, które Orwell przeżywał w pełni świadomie, w Anglii i innych krajach kręgi lewicujące fascynowały się ideami komunizmu. Książka powstawała w latach 1943 i 1944 jako ostrzeżenie przeciwko krytycznemu przyj¬mowaniu takiej opcji. Za przyjaznymi wzniosłymi hasłami kryły się bowiem terror, wyzysk, poniżenie, zakłamanie, manipulacja ludźmi. Znaczenie Folwarku Zwierzęcego wiąże się z uniwersalną wymową dzieła (por. końcowa cześć poprzedniego rozdziału). Płynie zeń ważna przestroga i nakaz, by nie wierzyć hasłom i obietnicom, weryfikować kompetencje polityczne i moralne przywódców, chronić stabilność prawa, zadbać o przestrzeganie zasad sprawiedliwości, nie pozwolić na poniżanie człowieka i szarganie jego godności, domagać się odpowiednich gratyfikacji za prace itp. Mogłoby się wydawać, że wymienione wyżej postulaty są tak oczywiste, że wręcz nie ma powodu, by je formułować lub tworzyć teksty literackie dla pokaza¬nia ich wartości, Tymczasem książka Orwella, umieszczona w kon¬tekście znanych w historii przejawów totalitaryzmu (komunizm, faszyzm), ujawnia, że o tych zagadnieniach trzeba mówić stale i dobitnie. Doświadczenia dziejowe pokazują, że totalitaryzm nie jest bynaj¬mniej jakimś marginalnym zjawiskiem i zagrożenie nim jest zawsze aktualne. Także obecnie, po upadku systemu na fali przemian polity¬cznych i rozbicia sztucznego tworu, jakim był Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, w krajach na tym obszarze nie do końca zrezygnowano z takiego modelu i starań o przywrócenie dawnej rzeczywistości. Poza tym regionem Eurazji są też miejsca, w których nadal podtrzymywany jest podobny model sprawowania władzy i podporządkowania społeczeństw. Znaczenie Folwarku Zwierzęcego tkwi w jego anty totalitarnej wymowie, którą niewątpliwie wzmacnia paraboliczny sposób przed¬stawienia zagadnień. Alegoryczne postaci zwierząt (tu również możliwe jest skojarzenie z dydaktycznymi bajkami, które prezen¬towały takich bohaterów) bez trudu odnosimy do ludzi. Władzę reprezentują świnie (knury utuczone na krzywdzie innych) – zwierzę¬ta utożsamiane z brakiem zasad moralnych, pracowity ideowiec to silny koń pociągowy, który nie analizuje zdarzeń, tylko wykonuje swoje zadania, bezmyślne, głupie, bezwolne owce przywołują na myśl skandujące na wiecach tłumy. Chociaż nie w każdym przypad¬ku można mieć tak jednoznaczne skojarzenia, to jednak można odszukać swoje cechy wśród charakteryzujących Orwellowskie postaci i podjąć refleksję nad własnym stosunkiem do totalitaryzmu. Dzieło Orwella jest refleksją nad poważnym zagadnieniem szeroko rozumianej współczesności, ujętym w atrakcyjny dla czytelnika kształt literacki. Ma istotne znaczenie ze względu na przesłanie oraz walory artystyczne.