Bohaterowie "Nad Niemnem"

Główni bohaterowie powieści Można powiedzieć, iż rzeczywistym bohaterem powieści Nad Niemnem jest zbiorowość – społeczeństwo polskie po powstaniu styczniowym. Orzeszkowa przedstawia społeczeństwo jako współistniejący system gromad, zależnych od siebie i podlegających nieustannym wzajemnym wpływom. Powiązania nie ograniczają się do wspólnych interesów, chociaż i te są niezwykle istotne. Owa wspólnota sięga głębiej – jest nią podobieństwo losów, pamięć zbiorowa przechowująca tożsame doświadczenia, wreszcie – świadomość osaczenia przez obcy, nieprzychylny żywioł. Daremnie by szukać między bohaterami powieści przedstawicieli ówczesnych władz carskich, zaś postaci narodowości białoruskiej czy żydowskiej pojawiają się tylko migawkowo. Zbiorowość skupiona wokół dworu i zaścianka stanowi istny „rezerwat polskości”, w czym dostrzec można jeszcze jeden symptom nawiązania do Pana Tadeusza. Bohaterowie jednostkowi natomiast to postaci rysowane ostrą, wyrazistą kreską, tak zwane „czyste typy”. Zgodnie z zasadą realizmu Orzeszkowa nie cofa się przed krytycznym spojrzeniem, nieobca jest jej ironia; często też w swoich charakterystykach posługuje się komizmem postaci – i to zarówno w stosunku do postaci negatywnych (Leonia, Teresa, Różyc, Kirło, Zygmunt, Darzecki), jak i wobec tych wyraźnie obdarzonych sympatią – w rysy komiczne wyposażeni zostali nawet Justyna czy Jan. Bohaterowie Nad Niemnem są reprezentantami postaw i poglądów charakterystycznych dla ich epoki. Pokazani w rozmaitych kontekstach – osobistym, politycznym, filozoficznym, społecznym – są postaciami pełnymi, wielowymiarowymi. Poznając każdą z postaci, mamy pojęcie nie tylko o wyglądzie i relacjach z otoczeniem, poznajemy również takie jej cechy, które pozornie nie mają znaczenia dla przebiegu akcji, jak stosunek do przyrody, historii, polityki, pracy. Dzięki takiemu potraktowaniu, każda z postaci oglądana jest przez czytelnika „z kilku stron”. Z tego powodu wartościowanie i ocena bohaterów musi być znacznie pogłębiona – portrety są bowiem niejednoznaczne, wymagają wniknięcia w ich przeszłość, poznania wszelkich uwikłań osobistych i zrozumienia całej komplikacji psychologicznej. Niektórzy (Benedykt Korczyński, Anzelm Bohatyrowicz) noszą w sobie starannie ukrywane kompleksy i wewnętrzne pęknięcia, które dadzą się zrozumieć dopiero po przeczytaniu całości utworu. Takich bohaterów, o bardzo złożonej psychice, trudnych w ocenie, jest w powieści więcej. Znamienne jest to, że najbardziej skomplikowaną wewnętrznie osobą, przechodzącą głęboką wewnętrzną przemianę, uczyniła Orzeszkowa kobietę.