Porządek historyczny i porządek umierania w "Zdążyć przed Panem Bogiem"

Porządek historyczny i porządek umierania Relacja zawarta w książce „Zdążyć przed Panem Bogiem” nie jest wywiadem, aczkolwiek opiera się na rozmowie. Jest to oczywiście rozmowa dwojga osób, z których jedna podejmuje wysiłek zrozumienia, a druga – trud przekazania swojego unikalnego doświadczenia. Edelman nie jest łatwym rozmówcą, niechętnie wraca do wspomnień. Sytuacja rozmówcy stwarza poczucie autentyzmu, wzmaga wiarygodność wyznań. „Są rzeczy – pisał Jerzy Niemczyk w „Kulturze” (6.07.80) – które się mówi a których się nie pisze w obawie, że ich dramatyzm stanie się zbyt trywialny. Krall włożyła wiele wysiłku, żeby wykreować w swej książce sytuację prawdziwej rozmowy, zachowując jej meandryczny, dygresyjny tok, poprawki i uzupełnienia.” „– Słuchaj, jak ja wyglądałem! – mówiłeś mi, kiedy zapytała o dzień dziewiętnastego kwietnia... – Tak mówiłem?” Po przeczytaniu czegoś takiego czytelnik ma świadomość, że dostępna mu jest jedna z wersji możliwych tego dialogu. Dla Edelmana jedynie fakty kardynalne mają znaczenie. Jako naoczny świadek ma stosunek sceptyczny do własnej zdolności pamięciowej. O konfrontacji ze Stroopem, dowódcą SS, likwidującym getto i spie¬szącym się, by zakończyć akcję do czasu uroczystości z okazji urodzin Hitlera, opowiada w sposób następujący: „Było mi przykro. Ten człowiek stał przede mną na baczność, bez pasa i miał już jeden wyrok śmierci. Jakie to miało znaczenie, gdzie był mur, a gdzie brama, chciałem jak najszybciej wyjść z jego pokoju”. Nie o chronologię i detaliczną zgodność zeznań ze stanem faktycznym chodziło Edelmanowi. W jego wersji „porządek historyczny okazuje się być tylko porządkiem umierania”. Jest w książce scena, gdy powstańcy wybuchają śmiechem na wieść o tym, że ich przyjaciel umiera w szpitalu. To na pewno scena szokująca dla dzisiejszego czytelnika jako profanacja majestatu śmierci, ale scena, która więcej mówi o straceńczych nastrojach powstańców, niż suche dane liczbowe dotyczące walki w gettcie. Wyznanie Edelmana jest wstrząsające wcale nie dlatego, że traktuje o losie konkretnego narodu, ale dlatego, że mówi o ludzkich reakcjach i odczuciach w ogóle, bez względu na ich drażliwość, odrzucając wew¬nętrzną cenzurę, która ukrywać każe fakty niewygodne i niefotogeniczne.