Analiza "Gotyk" Krzysztofa Baczyńskiego

Gotyk Z kościołów ciemną głębią głucho napuszonych wypełzły ciężkie krople fugą nie zagraną i zastałe wiekami stalugowe świece ¬ – żółte mumie okrucieństw wypełzłe na ścianę. Ciężar głębi powietrza splątany w organach zachrypł w słowach ponurych marszem pogrzebowym. Światło ciche, zastałe osiada na szybach (ciche, ciepłe są barwy w szybkach kolorowych). Zmierzch kołacze pod stropem zadymionym słońcem (rozpylone barwicie w powietrzu potęgi). Srebro sypie się łyskiem z napuchłych ołtarzy; głos po stropach się chwieje kamienistym kręgiem. Czas nabiega ciemnawo smutkiem bezcielesny jak krew czarnobłękitna w napuchniętą pręgę. Wiersz nosi podtytuł Impresja i należy do utworów juwenilnych; pomimo to możemy w nim odnaleźć najważniejsze cechy stylu Ba¬czyńskiego. Opis wnętrza gotyckiego kościoła oparty został na epi¬tetach określających kolory, odcienie, kształty – mamy więc tutaj przewagę wrażeń wzrokowych. Barwy przed oczami patrzącego od¬słaniają się stopniowo, tak, jakby opis podążał za wzrokiem podmio¬tu, kolejno wydobywając poszczególne elementy obrazu. Kolory sko¬jarzone zostały ze światłem – blaski, cienie, migotania – a że źródeł światła jest kilka (płomienie świec, witrażowe okna, odblaski w złotych i srebrnych ozdobach), przeto nie dziwi nas ich zmienność i „ruchliwość”. Obraz kościoła drga i mieni się, rozproszone światło witrażowych drobnych szybek i świec rozmazuje kontury. Wirujące w powietrzu drobinki kurzu nadają całości blady, srebrzysty koloryt i dodatkowo zmiękczają krawędzie przedmiotów – opis kojarzyć się może nie tyle z konkretnym kościołem, co raczej z jakąś jego zapamiętaną wizją malarską, na przykład z którąś ze słynnych Katedr Moneta – podtytuł wiersza w pełni to skojarzenie uzasadnia. Tekst nie zachowuje konsekwentnie opisowego charakteru. Na oglądany obraz nakłada się bowiem nastrój podmiotu – patrzący wydobywa z wnętrza te elementy, które odpowiadają jego stanowi psychicznemu: świece, kamienie, kurz, ołtarz, marsz pogrzebowy, cisza, ciemna głębia – składają się na atmosferę uroczystą, pełną powagi, może nawet smutku. Przestrzeń, jaką ukazuje czytelnikowi podmiot mówiący, to miejsce szczególne, miejsce święte, służące skupieniu, głębokiej zadumie, refleksji, modlitwie. Jednak dodatko¬wo, obok tych przedmiotów, które wprowadzają nas w atmosferę gotyckiego kościoła, w obrazie pojawiają się elementy nieoczekiwa¬ne, których źródłem jest wyobraźnia podmiotu: krew, cierpienie, napuchnięte pręgi, „mumie okrucieństw”. Być może opisujący te mo¬tywy podmiot odnalazł je w którymś z kościelnych ołtarzy, może dostrzegł obraz czy rzeźbę przedstawiającą na przykład mękę Pańską, ale po pierwsze – nie wynika to tak dokładnie z tekstu, brak nam po prostu takiej informacji, po drugie – nawet jeśli tak jest, wymienione obrazy stanowią zdecydowany kontrast z poprzednio prezentowaną wizją, prześwietloną łagodnym blaskiem i wprawdzie tchnącą smutkiem, ale i spokojem. Nagłe wprowadzenie elementów obcych burzy harmonię obrazu, stąd można przypuszczać, że raczej mamy tu do czynienia z projekcją wizji patrzącego. Nastrój grozy, cierpienia, męki – wynika z jego postawy, usposobienia, stanu psychicznego. Niezależnie od ostatecznych wniosków czytelnik tego wiersza nic może pozostać obojętny na urodę obrazu – odrealniona katedra, sre¬brne światło sacrum, w którym człowiek czuje się niczym prze¬niesiony w inną rzeczywistość. Służą temu przede wszystkim opisy wrażeń wzrokowych oraz wydobyte z mroku przedmioty – czy może raczej fantomy przedmiotów? – ożywione wyobraźnią patrzącego. Z punktu widzenia naszych rozważań wiersz może być interesujący z kilku powodów. Przede wszystkim jest to najwcześniejszy z tekstów Krzysztofa Kamila Baczyńskiego proponowany w szkole średniej, a zatem możemy – dzięki analizie – samodzielnie ocenić rozwój talen¬tu poetyckiego młodego artysty. Po drugie – Gotyk to znakomita liry¬ka opisowa, stanowiąca dowód na inspirującą siłę i uniwersalną wartość sztuki średniowiecza. Współczesny nam nieomal młody człowiek – dzięki sile swojej wyobraźni i wrażliwości – jest w stanie oddać piękno, potęgę i wielkość dzieła architektury sprzed wieków, opisać nastrój wywołany pobytem w miejscu uświęconym obecnością piękna i – Boga. Wreszcie wiersz może być potraktowany jako odzwierciedlenie stanów psychicznych, jakim podlegał młody Baczyński już we wczesnym okresie swojego pisarstwa. Utwór pow¬stał jeszcze przed wojną, a zatem wszystkie obecne w nim lęki, niepokoje, obawy nie są motywowane żadną realną przyczyną. Mamy tu zatem do czynienia z przeczuciem cierpienia; poczucie zagrożenia, wrogości świata istnieją niejako „na wyrost”, nie uzasadnia ich nic poza wewnętrznym stanem podmiotu, jego „kolorytem psy¬chicznym”. Warto więc wrócić do tego tekstu w klasie czwartej, przy omawia¬niu dojrzałych wierszy poety, aby ocenić ewolucję postawy, kształ¬towanie się światopoglądu oraz doskonalenie się warsztatu poe¬tyckiego Baczyńskiego.