Analiza "Cebula" Wisławy Szymborskiej

Cebula Wiersz (z t. Wielka liczba, 1976) jest poetycką wersją traktatu filo¬zoficznego o istocie „cebuliczności”. Doskonałość cebuli została tu skonfrontowana ze złożonością i zagadkowością człowieka. Kolejne warstwy kulistego warzywa są takie same, tylko nieco pomniejszone. W każdym miejscu jest identyczne – Jest sobą na wskroś [...] do rdze¬nia. Jego jednorodność i kulistość pozwalają na wysoką ocenę: Byt niesprzeczny cebula, udany cebula twór. oraz: najnadobniejszy brzuch świata. Budowa cebuli – kolejne warstwy – to podstawa swoistej sakralizacji przedmiotu rozważań: jej brzuch Sam się aureolami // na własną chwałę opłata. Dopiero w ostatnim wersie utworu pojawia się oksymoroniczne stwierdzenie: idiotyzm doskonałości. Przeciwstawiony cebuli człowiek jawi się jako anatomia gwałtow¬na, określona słowami inferno w nas interny. Piekielne wnętrze kryje w sobie pokrętne jelita oraz tłuszcze, nerwy, żyły, // służy i sekretności. Anatomia człowieka została tu ukazana od strony brzydoty, splątanych, nieestetycznych wnętrzności. Poetka skonfrontowała i skontrastowała cebulę i człowieka. Pierwsza jest prosta i doskonała, drugi – przeciwnie. Anna Węgrzyniakowa zwróciła uwagę na skojarzenie rośliny z mu¬zyką ze względu na podobieństwa strukturalne ich budowy14, wykaza¬ła, że forma utworu nosi znamiona fugi muzycznej, o której możemy przeczytać w wierszu. Szymborska bawi się konwencją baroku (konceptyzm, stylizacja na fugę, barokowe środki stylistyczne), jest wirtuo¬zem formy, daje popis kunsztu. Oprócz pastiszu formy muzycznej z tradycji baroku wywodzą się też inne zabiegi: koncept myślowy (zestawienie człowieka z cebulą), kon¬cepty językowe (np. „inferno interny”), antytezy (doskonała cebula – niedoskonały człowiek), kontrasty (sakralizacja cebuli – „turpizacja” człowieka), operująca bogactwem środków stylistycznych taktyka za¬skakiwania odbiorcy (oksymoron, tautologia, kalambur). [...] W tek¬ście stylizowanym na formę muzyczną nośnikiem żartu są efekty dźwię¬kowe (głównie eufonia). Cebulowy leitmotiv (11 razy) wzmacnia instrumentacja zderzająca płynne, łagodne „l” / „ł” (muzyczny ekwiwa¬lent harmonii) z ostrym „r”. „Cebulowej cebuli” dysonansem odpo¬wiada „ inferno interny”.15 Poetka sakralizuje cebulę jako doskonały brzuch. Tym samym wy¬wołuje skojarzenia: płodność, przekazywanie życia. Podnosi do rangi świętości prawa biologii (ten element interpretacji również rozwija A. Węgrzyniakowa). W zestawieniu z cebulą człowiek raz jawi się jako istota gorsza, bo niedoskonała, na końcu utworu zaś ocena ulega jak gdyby odwróceniu. Nie o ważenie wartości bytów tu jednak chodzi, ale o wskazanie ich różnorodności. Sprzeczny w sobie byt, jakim jest człowiek, jest przy tym skomplikowany, złożony, ale również skażony „obcością” i „dzikością”. Taką etykietą nie można obdarzyć prostej i jednorodnej cebuli. Wiersz składa się z czterech ośmiowersowych strof o wyraźnej skłonności do rytmu tonicznego. Układ rymów nie podlega stałemu rygorowi, wersy wiążą się pod tym względem swobodnie. Melodyjność zwrotek wzmacnia efekt eufonii i wielokrotne powtórzenia wyra¬zu „cebula” w różnych formach gramatycznych. Nawiązanie do trakta¬tu filozoficznego w poetyckiej refleksji o cebuli wynika ze sposobu opi¬sywania przedmiotu oraz z użycia naukowego terminu: byt. Wiersz jest kolejnym przykładem podejmowania tematów poważnych w żartobli¬wej formie. Dowcipne jest już samo zestawienie w parę człowieka i rośliny.