Różne interpretacje "Lorda Jima"

Różne interpretacje Lorda Jima W tej części opracowania przywołamy kilka wariantów interpretacji powieści, które pojawiały się w wypowiedziach krytyków i badaczy literatury. Stefan Zabierowski przedstawił je w artykule Pięć interpretacji „Lorda Jima”.21 Po pierwsze, przede wszystkim dostrzegano związki fabuły z realiami pracy na morzu i organizacji społeczeństwa prymitywnych kolorowych ludzi, a więc – z elementami rzeczywistości poznanej przez autora podczas morskich podróży i pobytu w różnych portach. Przywoływano również pewne fakty związane z biografią Conrada, zwłaszcza częste zmiany miejsca, liczne podróże, pracę na statkach pływających w obszary wód wymienione w utworze. Pewne szczegóły dotyczące miejsc akcji i obowiązków zawodowych bohatera łatwo skojarzyć z danymi o życiu autora książki. Druga interpretacja, której sprzyjali przede wszystkim krytycy polscy, odwoływała się do rzekomego kompleksu winy Conrada, który opuścił ojczyznę i długo rozpamiętywał swoją decyzję. Takie głosy wzmogła fala komentarzy opublikowanych w polskiej prasie. Zarzucano Conradowi sprzedawanie talentu obcym, wyrzeczenie się ojczystego kraju i języka, oderwanie od Polski w sytuacji jej niewoli. Najbardziej ostrą i demagogiczną w tonie wypowiedź sformułowała Eliza Orzeszkowa, pisarka ciesząca się dużym autorytetem. Podobne, ale łagodne w wymowie, interpretacje ukazywały się też w prasie angielskiej. Wedle G. Morfa, skok Jima jest alegorycznym przedstawieniem sytuacji, w jakiej znajdował się – w określonym momencie swojej biografii – Conrad. Tonącym statkiem była Polska. Nawet nazwy statku i kraju brzmią – szczególnie w języku polskim – analogicznie. Polska miała przestać istnieć w krótkim czasie. Po klęsce powstania 1863 roku nie było dla naszego kraju żadnej nadziei. [...] Maszyny „Patny” zostały zatrzymane, co oznaczało w Conrudowskim symbolicznym języku, że przestał istnieć powstańczy rząd polski. Właśnie w tym momencie przełożeni Jima nakazali mu opuszczenie statku, ale Jim długo zwlekał ze „skokiem”. W istocie rzeczy wuj Conrada [Tadeusz Bobrowski] ponad siedem lat nalegał na siostrzeńca, by ten przyjął poddaństwo brytyjskie. Ostatecznie, powieściowy Jim ustąpił i „skoczył”, co oznaczało w Conradowskim szyfrze, że autor przyjął obywatelstwo angielskie.22 Jak widać klucz biograficzny stał się dominujący w dwu wymienionych modelach interpretacji Lorda Jima. Nie wszyscy krytycy ulegali tej tendencji. Zwracano również uwagę na moralną wymowę utworu bez kojarzenia jej z pochodzeniem i losem autora. W takim ujęciu opowieść o losach bohatera postawionego w sytuacji wyboru, ukazanego poprzez złożoność jego psychiki, reagującego jakby wbrew sobie jest próbą refleksji o zbrodni, poczuciu winy, karze i rehabilitacji oraz o powrocie do dawnych ideałów uważanych za cenne i godne realizacji. Taki odbiór powieści Conrada można było pogodzić również ze stanowiskiem umawianym wyżej. Ukazywał on szeroką perspektywę moralną dzieła z odwiecznym problemem zbrodni, kary i próby odkupienia. Mniej zwolenników miała interpretacja Lorda Jima jako dzieła sztuki literackiej. Podkreślano ciekawą strukturę, interesujący sposób prowadzenia narracji, splot różnych perspektyw oceny Jima, psychologiczno-obyczajowy i sensacyjny charakter utworu i jego moralną wymową wynikającą z losów bohatera. Takie spojrzenie na powieść dawało okazję do dyskusji o wartości prozy Conrada (pojawiały się zarzuty, np. zbyt długie partie narracyjne, a także próby obrony oryginalnego ujęcia epickiego). Za H. Bergsonem próbowano określać moralność Jima jako statyczną lub dynamiczną. Ta druga wydaje się bardziej uzasadniona, bowiem opiera się na założeniu, że jest zależna od inicjatywy, aktywności bohatera. Kolejny wariant interpretacyjny ma charakter syntetyczny lub synkretyczny (określenie Stefana Zabierowskiego). W nim zawierają się wszystkie wymienione ujęcia. Podbudową takich refleksji było osadzenie utworu w kontekście kulturowym i filozoficznym. Ta interpretacja – synteza różnych możliwości odbioru dzieła – prowadzi do ukazania złożoności przedstawionej w nim problematyki. Właśnie dzięki niej powieść zyskała sobie czytelników nie tylko w Polsce, gdzie, oczywiście, zyskuje dodatkowe odcienie znaczeniowe i pozwala na ogólne zagadnienia moralne nałożyć treści kojarzące się z losem Conrada i jego ojczystego kraju.