Uniwersalna wymowa "Zbrodni i kary"

Uniwersalna wymowa utworu Wielki dramat moralny rozgrywający się w duszy Raskolnikowa stanowi zasadniczy wątek utworu. Słabość człowieka, próby tworzenia własnych systemów wartości i przyjmowania utylitarnych wygodnych stanowisk oraz konsekwencje takich działań to zagadnienia zawsze ak¬tualne i ważne dla ludzi każdej epoki. Sens życia, niesprawiedliwość społeczna, wiara w Boga fascynowały i dręczyły ludzi od stuleci. Posta¬wa zbrodniarza, który odszedł od Boga i przez grzech, a potem pokutę, do Niego wraca jest swoistym drogowskazem dla innych wątpiących, ,jest również przyznaniem słuszności takiej hierarchii wartości, która za¬sadza się na przykazaniach dekalogu. Nie zabijaj! wiąże się wyraźnie z prospołeczną postawą miłości bliźniego. Uniwersalizm powieści Dostojewskiego leży w zagadnieniach moralnych rozpatrywanych tu w kontekście prawa (naturalnego oraz ustanowionego przez ludzi) i wiary w Boga. Odnosi się on również do odwiecznej prawdy o złożoności istoty ludzkiej, zdolnej niekiedy do najbardziej zaskakujących zachowań i spekulacji, ale i do współ¬czucia, ofiarności, miłości. Komplikacje zachodzące w duszy czło¬wieka są za każdym razem inne, związane z jego indywidualną konstrukcją psychiczną, wychowaniem, warunkami, w jakich przy¬szło mu żyć, a także z formacją religijną. Wspólna jest jednak praw¬da, że człowiek bywa słaby i upada, ale umie się także podnieść i odrodzić, odrzucić samotność na rzecz bliskości z drugą osobą, służenia jej i pełnego oddania. Nie zawsze też to, co pozornie jest dowodem upadku, powinno być tak interpretowane. Sonia nie jest przecież postacią podlegającą moralnej dyskwalifikacji, wręcz przeciwnie – uprawiany przez nią „zawód” wzmacnia jej pokorę, wiarę i pozwala przyjąć postawę ofiarności na rzecz innych. Znaczenie Zbrodni i kary w rozwoju filozofii i literatury jest nie do przecenienia. W ogóle twórczość Fiodora Dostojewskiego budzi¬ła liczne dyskusje i prowokowała do refleksji często z gruntu prze¬ciwstawnych. Stanowiła inspirację dla ludzi pióra różnych estetycz¬nych orientacji i narodowości. Pobudzała do aktywności myślicieli i artystów ukształtowanych pod wpływem odmiennych poglądów (np. katolik F. Mauriac, egzystencjalista o satanistycznych zaintereso-waniach J. P. Sartre). Przyjmuje się, że pod wpływem utworów i in¬nych wypowiedzi Dostojewskiego uformowały się poglądy myśli¬cieli w ramach różnych szkół i kierunków filozoficznych, jak nie¬tzscheanizm, symbolizm, egzystencjalizm, personalizm chrześcijań¬ski, filozofia dialogu oraz psychoanaliza, a także pewne nurty w teologii. Niektórzy badacze dostrzegają wpływ tego autora na litera¬turę radziecką i filozofię marksistowską.22 Zapewne ze złożonością problematyki ukazywanej w dziełach Dostojewskiego należy wiązać tak różnorodne wpływy i nawiązania. Przede wszystkim jednak twórczość tego autora, a zwłaszcza Zbrodnia i kara adresowana jest do każdego, kto dostrzega wokół siebie sprzeczności, miewa wąt¬pliwości, analizuje „przeklęte problemy” i zadaje sobie podstawowe pytania – jak Raskolnikow.