"Inny Świat" - geneza utworu

Geneza i pierwsze publikacje utworu Inny Świat to utwór, którego źródeł należy szukać w autobiografii au¬tora. Przeżycia i obserwacje obozowe nie mogły pozostać bez wpływu na sposób myślenia i odczuwania byłego więźnia. Literackie ujęcie tych doświadczeń mogło być zarazem formą „oczyszczenia”, próbą analizy niecodziennego zjawiska, jakim był łagier – swoisty mikroświat rządzący się odrębnymi prawami, stojącymi w sprzeczności z ogólno¬ludzkimi zasadami współegzystencji. Przede wszystkim jednak utwór ten odbierano jako dokument historyczny, dowód zniewolenia jednostki, upodlenia przymusową wyczerpującą pracą w skrajnie złych warunkach. Podobną problematykę podejmowano już wcześniej. Jako punkty odniesienia dla Innego Świata badacze wskazują Wspomnienia z domu umarłych (Zapiski z martwego domu) Dostojewskiego i Dziennik roku zarazy Daniela Defoe. Pierwsze fragmenty dzieła pisarz opublikował w 1947 r. w londyńskich „Wiadomościach” (Zabójca Stalina). Systematyczną pracę nad całością książkową Herling rozpoczął w 1949 r. [w Rugby]. [...] Zostały one opublikowane w „Wiadomo¬ściach” pod roboczym tytułem Martwi za życia. Andrzej Ciołkosz przetłumaczył je z rękopisu na język angielski, a Witold Czerwinski zaniósł je do znanego wydawnictwa londyńskiego Heinemann. U Heinemanna recenzentem Martwych za życia był zna¬ny krytyk Malcolm Muggeridge, który wspomnienia Herlinga ocenił niezwykle pozytywnie. Dzięki tej opinii pisarz otrzymał zaliczkę, która pozwoliła mu na dokończenie książki w 1950 r. Dokładnie rzecz bio¬rąc, Inny Świat powstał między lipcem 1949 a lipcem 1950 r. Całość, pod nowym tytułem Inny Świat. Zapiski sowieckie, ukazała się po raz pierwszy po angielsku w roku 1951, w doskonałym, zdaniem autora, tłumaczeniu Josepha Marka (czyli Andrzeja Ciołkosza) i z króciutką przedmową Bertranda Russella.3 W. Bolecki pisze dalej, że był to wielki sukces wydawniczy, który pociągnął za sobą wznowienia w Anglii i publikację w Ameryce. Polskojęzyczna wersja ukazała się najpierw w Anglii (1953, wydawnic¬two Gryf), a po kilkunastu latach we Francji (1965, Instytut Literacki), gdzie była kilka razy wznawiana aż do 1989 r. W Polsce żywot Inne¬go Świata rozpoczęły publikacje w wydawnictwach „podziemnych” począwszy od 1980 r. (NOWA). Oficjalnie dzieło mogło się ukazać dopiero po zniesieniu cenzury w 1989 r. (Czytelnik). Zostało przyjęte z wielkim zainteresowaniem i wprowadzone do programu szkoły śre¬dniej. Dzięki temu jest często wznawiane i obecnie powszechnie znane w kraju i za granicą. Ukazało się wiele przekładów na języki obce, również poza Europą (m.in. na japoński, chiński i arabski). Wyjątko¬wo późno opublikowano utwór w języku francuskim – w 1985 r.4. Czytelnicy doceniali podjętą problematykę oraz literacki sposób uję¬cia. Wśród innych dzieł poświęconych tematyce obozowej właśnie to pozwala zachować wiarę w człowieczeństwo, o którym nie zapomina¬no całkowicie nawet w tak nieludzkich warunkach, jakie panowały w sowieckich łagrach. Książka zawiera również analizę systemu totali¬tarnego, która jawi się w pełni poprzez ogląd stosunków panujących w tym odmiennym świecie (począwszy od powodów i sposobu areszto¬wania aż do – często odkładanego na nieokreślony czas – zwolnienia z łagru). Odbiór książki dowodzi, że zapotrzebowanie na takie dzieło było ogromne. Nie była to jedyna wypowiedź o takiej tematyce (konteksty literackie wskazujemy w rozdziale pt. Inny Świat wobec znanych wypo¬wiedzi o życiu w obozie), jednak właśnie ona zdobyła sobie szczególne uznanie. Rozważenie fenomenu popularności Innego Świata umożliwi zapewne podjęta dalej refleksja nad treścią i formą utworu.