Pojęcia pozytywizmu

POZYTYWIZM Pozytywizm swą nazwę zawdzięcza kierunkowi filozoficznemu zapoczątkowanemu przez A. Comte’a. Comte, nadając swej filozofii miano „pozytywnej”, chciał podkreślić, że zajmuje się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi, rozważa tematy pożyteczne i takie tylko, co do których można uzyskać wiedzę pewną, nie ogranicza się przy tym do negatywnej krytyki, stosując metodę pozytywną. Przyjmuje się, że początki pozytywizmu to połowa XIX w., choć już wcześniej zaznaczały się zapowiedzi nowego nurtu (np. realistyczne powieści Balzaca i Stendhala). Koniec epoki przypada na lata osiemdziesiąte XIX w., w literaturze europejskiej pojawia się wtedy modernizm. Ramy czasowe: od 1864 (upadek powstania styczniowego) do ~1890 - 1895 Filozofowie: August Comte - W rozprawie “Kurs filozofii pozytywnej” sformułował swe główne poglądy: przedmiotem nauki powinno być rejestrowanie faktów i spostrzeżeń, bowiem godne poznania jest to co sprawdzalne, udowodnione empirycznie żądał ciągłego weryfikowania wiedzy, żadne twierdzenie nie jest do końca prawdziwe; twierdził, że wiedza jest relatywna, badania naukowe powinny prowadzić do konkretnych wynalazków, wzbogacać ludzkie życie odrzucenie psychologii Herbert Spencer - Dostrzegł analogię pomiędzy prawami rządzącymi biologią a istnieniem społeczeństwa ludzkiego. Twierdził, że podstawą egzystencji jest harmonijna współpraca pomiędzy organami i klasami społecznymi. Jeżeli jedna z klas społecznych nie domaga to całe społeczeństwo jest chore, stąd wniosek, że walka klas jest zgubna, jest zjawiskiem szkodliwym. Harmonia jest bowiem podstawą społeczeństwa. Jedyną i prawdziwą formą rozwoju jest ewolucja, rozwój przy ciągłym doskonaleniu się. Hipolit Taine - Stworzył kierunek zwany DETERMINIZMEM - jakiekolwiek dzieło literatury jest zdeterminowane przez 3 czynniki dotyczące twórcy: rasa (czynniki psychiczne i biologiczne) środowisko (geograficzne, społeczne) chwila dziejowa (tradycja, przeszłość, teraźniejszość) Taine twierdził, że w ten sposób trzeba badać literaturę, w sposób socjologiczny. Literatura dostarcza bowiem wiedzy o społeczeństwie. Ma ona gromadzić fakty o nim. Człowiek jest zdeterminowany warunkami w jakich się urodził, pozycję społeczną, stanem majątkowym. Karol Darwin - Jest twórcą EWOLUCJONIZMU. Przyczyny ewolucji: walka o byt i dobór naturalny Walka o nie kształtuje ewolucję. Przetrwają tylko osobniki najsilniejsze, na tym polega doskonalenie się rasy, eliminowane są bowiem najsłabsze jednostki. Konsekwencja tej teorii to praca “O pochodzeniu człowieka”. Udowodnił, że człowiek nie jest centrum wszechświata , jest jednostką biologiczną, wytworem ewolucji, podlega jej prawom. Stuart Mill - Stworzył teorię filantropijnego utylitaryzmu. Według niego każdy człowiek powinien być użyteczny społecznie, dzięki temu zmniejszają się antagonizmy klasowe. Pojęcia: Ewolucjonizm - Tworzenie wiedzy o społeczeństwie i człowieku wraz ze stworzeniem wiary w stopniowe przekształcanie się form życia w coraz doskonalsze. Wytworzenie przekonania, że im większe osiągnięcia nauki i techniki tym lepsze warunki życia człowieka i moralne i intelektualne. praca u podstaw - podniesienie poziomu umysłowego i kulturalnego najniższych podstawowych warstw społeczeństwa praca organiczna - praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju solidaryzm społeczny -współpraca wszystkich warstw społecznych ze sobą emancypacja kobiet - przygotowanie kobiet do życia i pracy, prawo do nauki asymilacja Żydów - zaborcy dążyli do przeciwstawienia sobie różnych grup etnicznych. Pozytywiści sprzeciwiali się temu w imię zasad demokracji. kult filantropii - wspieranie biednych, nie tylko finansowo nauka to potęga - rozwój intelektualny ludzi, szacunek dla nauki, kult ludzi myślących, wykształconych Egalitaryzm pogląd społeczno-polityczny domagający się równouprawnienia obywateli pod względem społecznym i politycznym, a także ekonomicznym (zasada pełnej równości dochodów, warunków życia, dostępu do dóbr i usług wytwarzanych przez gospodarkę). U podstaw egalitaryzmu leży przekonanie, że wszyscy ludzie są równi z natury, a fakt ten ma uzasadnienie w racjach moralnych i w poczuciu sprawiedliwości. Idee egalitaryzmu były istotną częścią wszystkich utopijnych koncepcji, zawierających obraz ustroju społeczno-politycznego opartego na bezwzględnej równości społecznej i majątkowej oraz władzy ludu. Scjentyzm, nurt filozoficzny ukształtowany w początkach XX w. pod wpływem osiągnięć w poszczególnych naukach szczegółowych. Głównym jego przedstawicielem był filozof angielski K. Pearson. Scjentyści uważali, że nauki przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy. Nauka wg scjentystów powinna stać się narzędziem człowieka w jego walce o byt, a także orężem w walce o wolność myśli. Scjentyzm zdecydowanie wystąpił przeciwko spekulacjom religijnym, teologicznym i metafizycznym, uznając, że są one całkowicie nieuzasadnione. Moralne wg scjentystów jest życie w zgodzie z przyrodą, rozwijające możliwości każdego człowieka. Stosowanie tych samych zasad naukowych w odniesieniu do badania jakiejkolwiek dziedziny wiedzy. Tymi zasadami są: obserwacje, doświadczenie, analiza, wnioskowanie. Scjentyzm miał kierować myśl ludzką ku konkretnej rzeczywistości. Agnostycyzm w epistemologii stanowisko głoszące niepoznawalność wszystkiego, względnie jakiegoś przedmiotu lub pewnej kategorii przedmiotów. Najważniejsze postaci agnostycyzmu: 1) zakresowy - wskazujący na niemożliwość poznania w skończonym czasie nieskończonej liczby stanów rzeczy, cechującej Wszechświat; 2) psychologiczny - konstatujący słabość wszystkich, bądź niektórych władz poznawczych człowieka; 3) sceptyczny - z wielości rozwiązań tych samych problemów oraz licznych błędów w teoriach naukowych wnoszący o definitywnej niemożności wiedzy doskonałej; 4) krytyczny - stwierdzający istnienie sfer z natury niepoznawalnych. Istnieje ponadto agnostycyzm religijny, akcentujący ograniczoność ludzkiego poznania Boga. Termin agnostycyzm wprowadził w 1863 Th.H. Huxley. Utylitaryzm (z łaciny utilitas – korzyść, pożytek), powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie. Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi. Emancypacja, uwolnienie się od zależności, ucisku, przesądów itp., równouprawnienie, 1) w starożytnym Rzymie uwolnienie syna spod władzy ojca. 2) emancypacja kobiet - zrównanie kobiet z mężczyznami w prawach społecznych i politycznych. 3) emancypacja nauki, szkolnictwa i wychowania - pojęcie wprowadzone przez H. Kołłątaja. Celem emancypacji było ograniczenie teologii, usunięcie scholastyki i astrologii na Uniwersytecie Krakowskim, wprowadzenie do studiów nauk przyrodniczych i filozofii oraz upowszechnienie nauki, oświaty i wychowania publicznego. Emancypacja nauki, szkolnictwa i wychowania stała się głównym zadaniem Komisji Edukacji Narodowej. Emancypacja kobiet, uzyskiwanie przez kobiety równych z mężczyznami praw majątkowych i politycznych oraz dostępu do wykształcenia i pracy. Ruch społeczny stawiający sobie takie cele został zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii i USA już w 1 poł. XIX w., ale w obu krajach pełne prawa wyborcze kobiety uzyskały dopiero po I wojnie światowej. Na ziemiach polskich proces ten rozpoczął się w 2 poł. XIX w. wraz z odchodzeniem od tradycyjnego modelu społeczeństwa; zaczęto wówczas tworzyć szkoły ogólnokształcące i zawodowe dla dziewcząt, rozpoczęto starania o prawo wstępu na wyższe uczelnie, powstawały zakłady usługowe zatrudniające kobiety; propagatorkami idei emancypacji kobiet w epoce pozytywizmu były: E. Orzeszkowa, M. Konopnicka, na przełomie XIX i XX w. J. Dawidowa, K. Bujwidowa. Realizm dojrzały (krytyczny), pojęcie towarzyszące realizmowi socjalistycznemu, przywoływane przez jego twórców jako pozytywna tradycja. Oznaczał twórczość realistyczną o demaskatorskiej wymowie społecznej, głównie w literaturze XIX w. (w Polsce –pozytywizmu) oraz w początkach XX w. Realizm w literaturze, 1) kierunek szczególnie w prozie, który ukształtował się niemal ostatecznie we wszystkich literaturach europejskich od ok. połowy XIX w. 2) istniejące od stuleci tendencje stawiające sobie jako cel przedstawienie życia codziennego jednostek i społeczeństw w perspektywie przemian historycznych, z uwzględnieniem obiektywnych praw rządzących rzeczywistością i jej rozwojem. Realizm posługuje się ogólnie przyjętymi w danej epoce normami etyki, estetyki i tzw. zdrowego rozsądku, stosując motywację społeczno-psychologiczną. Fabuła, niekiedy bardzo rozległa i wielowątkowa, w klasycznej odmianie realizmu rozwijana jest z perspektywy tzw. narratora wszechwiedzącego, którego spojrzenie ujednolica i porządkuje wiedzę o świecie, dając czytelnikowi poczucie stabilizacji i równowagi nawet wtedy, gdy wydarzenia fabularne mają tragiczny charakter. Realizm wprowadził szeroki zakres tematów i różne odmiany języka (środowiskowego, regionalnego, gwarowego itp.), demokratyzując twórczość literacką oraz przełamując ustalone konwencje, zwłaszcza literatury dworskiej. Początek współczesnemu realizmowi dała literatura angielska XVIII w., co wiązało się z awansem społeczno-kulturalnym mieszczaństwa (stąd określenie realizm mieszczański). Za najwybitniejszych twórców realizmu uważa się m.in.: Ch. Dickensa i W.M. Thackeraya w Anglii, Stendhala, H. Balzaka i G. Flauberta we Francji, I.S. Turgieniewa i L.N. Tołstoja w Rosji, B. Prusa, E. Orzeszkową i H. Sienkiewicza w Polsce. Pod koniec XIX i w XX w. realizm przeszedł ewolucję, wytwarzając wiele odmian, np. tendencje naturalistyczne. W programach i dyskusjach teoretycznoliterackich wyróżnia się m.in.: realizm krytyczny, psychologiczny, obyczajowy. naturalizm kierunek w literaturze i sztuce powstały we Francji w drugiej poł. XIX w., dążący do jak najbardziej wiernego odtwarzania w dziele literackim rzeczywistości (na wzór metody naukowej), uwzględniania wszelkich szczegółów, co miało ukazać bezwzględność praw przyrody, walkę o przetrwanie opartą na teorii Darwina. Powieść tendencyjna, w Polsce związana głównie z pozytywizmem, później z tzw. socrealizmem. Cechuje ją podporządkowanie treści określonym tendencjom ideologicznym bądź politycznym, przekonywanie o ich słuszności i atrakcyjności połączone z popularyzacją lub agitacją. Zwana jest także powieścią z tezą. Determinizm, w filozofii i nauce - pogląd głoszący, że fakt, moment i miejsce zajścia każdego zdarzenia oraz jego przebieg określone są jednoznacznie przez zdarzenia, które je poprzedziły w czasie i które z nimi współwystępują. Ma wiele postaci, rozróżnia się m.in.: 1) determinizm ontologiczny lub metafizyczny (podstawa filozoficznej teorii przyczynowości), 2) determinizm metodologiczny (w rzeczywistościach fizycznej, psychicznej i społecznej powiązania przyczynowe między zjawiskami mają charakter stały i przewidywalny, umożliwiają więc prognozowanie i planowanie) z determinizmem statystycznym jako swoją odmianą (podstawę prognoz stanowi częstość występowania rozważanych zjawisk), 3) determinizm przyczynowy lub przyczynowo-skutkowy (zdarzenie B nie tylko zawsze występuje po zdarzeniu A, ale jest przez nie fizycznie wywoływane), 4) determinizm etyczny (całość lub jakaś część działań człowieka jest wyznaczona przez niezależne od niego czynniki zewnętrzne - w postaci skrajnej zaprzeczenia istnienia wolnej woli), 5) determinizm teologiczny (związany z determinizmem etycznym - głosi, że każdy konkretny człowiek jest z góry przeznaczony do zbawienia bądź do potępienia), 6) determinizm historyczny (bieg dziejów jest jednoznacznie określony przez jakąś instancję wyższą, np. Boga czy Ducha dziejów, lub przez pewien zespół praw, np. prawa dialektyki). darwinizm teoria doboru naturalnego, odmienna od poprzednich teoria rozwoju historycznego (ewolucji) zwierząt przedstawiona przez Karola Darwina w dziele O powstawaniu gatunków w 1858 r., głosząca, że: w walce o przetrwanie wygrywają osobniki najlepiej przystosowane, organizmy przekazują swoje cechy potomstwu, wszystkie organizmy są różne, a zbyt liczne rozbicie gatunkowe jest powstrzymywane przez czynniki hamujące. Nowela, krótki utwór narracyjny prozą, zazwyczaj o wyrazistej, jednowątkowej fabule. Najczęściej obejmuje niewielki fragment życia bohatera lub większej liczby postaci, ograniczając w porównaniu z powieścią opisy, dygresje, wątki uboczne na rzecz dynamicznej akcji. Cechuje się wyraźnie uwidocznioną pointą. Jako gatunek powstała w antyku, nowoczesny kształt nadał jej Bocaccio w renesansie („Decameron”). Publicystyka, wypowiedzi dotyczące aktualnych tematów społecznych, politycznych, kulturalnych i in., głównie w formie prozatorskiej. Publicystyka pragnie oddziaływać na opinię publiczną, posługując się zarówno informacją, jak perswazją, a czasami demagogią. Rzetelna publicystyka stawia sobie za główny cel informowanie, wyjaśnianie, komentowanie zjawisk z przyjętego przez autora punktu widzenia. Rolę publicystyki przed powstaniem prasy pełniły m.in. traktaty polityczne, np. A. Frycza Modrzewskiego, J. Ostroroga. Obok publicystyki prasowej istnieje radiowa, telewizyjna i filmowa. MŁODA POLSKA Terminem Młoda Polska określa się całokształt zjawisk literackich mających miejsce w latach 1890-1918. Po raz pierwszy terminu tego użył Artur Górski w cyklu swoich artykułów pt. Młoda Polska, opublikowanych w krakowskim „Życiu” w 1898 roku. Filozofowie: Fryderyk Nietzsche Niemiec. Był czołowym filozofem okresu. Stworzył on filozofię zwaną nitzscheanizmem. Była to filozofia optymistyczna. Optymizm polegał na rzeczywistości w rękach człowieka. Zakładała ona: kult indywidualizmu, nadczłowieka Jednostką słabą i pesymistyczną należy pogardzać, a wręcz niszczyć. Człowiek jest jednostką najwyższą i powinien głosić kult siły, tężyzny psychicznej i biologicznej. Nadczłowiek jest silny, powołany do władzy, ma wolę działania i należy do rasy panów. przewartościowanie wszelkich wartości sprzeciw przyjętym hierarchiom, niechęć do praw, przyjętych autorytetów i tradycji celem człowieka powinno być życie, urzeczywistnianie jego własnych zachcianek jest to postawa egoistyczna i egocentryczna pogarda dla przeciętnych ludzi odrzucenie litości, altruizmu i współczucia Artur Schopenhauer Był to niemiecki filozof. Stworzył on pesymistyczną ideologię zwaną schopenhaueryzmem: ludzkie życie to pasmo cierpień co powoduje dążenie do szczęścia, co jest nieosiągalne człowiek jest istotą biologiczną i rządzi nim chęć życia (popęd życia) skazany jest na istnienie bez szczęścia i dlatego cierpi rządzą nim biologiczne popędy jest zdeterminowany przez biologię i lęk przed śmiercią skazany na życie będące nieustanną męką cały czas dąży do istnienie wiedząc, że umrze cierpi ponieważ próby podtrzymania życia są bezskuteczne Wyzwolić się od męk można tylko poprzez: odrzucenie pragnień i pożądań Henryk Bergson Stworzył fiolozofię zwaną intuicjonizmem lub bergsonizmem. odrzucenie intelektu świata nie można poznać, tylko przeczuć poprzez intuicję odrzucenie racjonalizmu i empiryzmu na rzecz intuicji Koncepcja Elane Vitale, siła wewnętrzna każdego, która nim kieruje i zmusza do aktywności i działania, siła ta sprawia, że człowiek przekształca świat, który jest dynamiczny Zygmunt Freud Twórca psychoanalizy. W wyniku badań dostrzegł dwoistość życia psychicznego: ( świadomość i nieświadomość ). Dostrzegł on możliwość dotarcia do podświadomości człowieka. Rola snów i motywów erotycznych przez które można odnaleźć prawdę o człowieku. Główna myśl to poznanie prawdy o człowieku i świecie poprzez sferę psychiki, podświadomość człowieka. Centrum zainteresowania to to, co niepoznawalne. Karol Marks Stworzył marksizm. Wywarł on wpływ na proletariat. Nie skłaniał się ku jednostce. Zainteresowanie tłumem, zbiorowością i sytuacją społeczną, która się zmienia ze względu na wiodącą klasę społeczną. Odżegnanie od indywidualizmu. Nastąpił kryzys w wartościach literackich: literatura realistyczna była bezwartościowa, wartość to uczucie subiektywne, wpływ liryki - liryzm odrzucenie prawideł poetyckich jako krępujących swobodę i sponataniczność odzwierciedlanie głównie pejzażu psychicznego twórcy i człowieka. Pojęcia: neoromantyzm (neo- + romantyzm – fr. romantisme) 1. lit, szt. kierunek występujący na przeł. XIX i XX w., stanowiący nawiązanie do idei i formy romantyzmu. Naturalizm Jego twórcą był Emil Zola. Utwory jego nawiązywały do komedii ludzkiej Balzaka. Zalecenia teoretyczne naturalizmu zawarł on w przedmowie do utworu pt. “Teresa Raquin”: - biologizm a) utożsamianie społeczeństwa z organizmem żywej istoty b) pojmowanie człowieka jako cząstki natury, człowiek zdeterminowany jest przez prawa natury c) pojmowanie życia jako wiecznej walki o byt - postawa uczonego i badacza, który wiernie odzwierciedla życie odebrane zmysłami, wierność szczegółów - maksymalny obiektywizm, bez własnych ocen odautorskich, autor rejestruje i pokazuje - brak tematów tabu, zakazanych, wszystko powinno znajdować odzwierciedlenie w sztuce Modernizm, zespół kierunków literacko-artystycznych oraz światopoglądowych, występujących szczególnie w pierwszej fazie epoki Młodej Polski, w latach 1880-1910. Termin wieloznaczny, różnie rozumiany i definiowany w odniesieniu do literatury i poszczególnych dyscyplin artystycznych. Wprowadzony w latach 90. przez krytyka wiedeńskiego H. Bahra. Inspiracją dla modernizmu były m.in. idealistyczne filozofie A. Schopenhauera i F. Nietzschego, zwłaszcza dla twórców niemieckich i środkowej Europy. Pośród cech wspólnych modernizmu wymienia się: poczucie kryzysu kultury i cywilizacji, dekadentyzm, sprzeciw wobec tradycyjnej moralności mieszczańskiej, hasło "sztuka dla sztuki", styl życia tzw. cyganerii artystycznej. W Polsce modernizm związany był z formacją literacko-artystyczną Młodej Polski. W sztukach plastycznych zapoczątkowany ok. 1900, stojący w opozycji do naturalizmu sztuki XIX w. i dążący do nasyconej głębokimi treściami syntezy przedstawianych elementów, stąd dużą rolę w okresie modernizmu odgrywał symbolizm. fin de siecle koniec wieku (XIX); nastroje dekadencji, melancholii i nihilizmu w sztuce i życiu społ. końca XIX w. Fin de siécle, określenie schyłku XIX w. („koniec wieku”), odznaczającego się nasileniem dążeń dekadenckich w obyczajowości, literaturze i sztuce. Secesja (z języka łacińskiego "wycofanie się, odstąpienie"), kierunek w sztuce europejskiej i amerykańskiej rozwijający się na przełomie XIX i XX w. Secesja zwracała się przeciw tendencjom akademickim i historyzującym oraz naśladownictwu sztuki dawnej. Była też protestem przeciwko masowej produkcji fabrycznej. Istotę secesji stanowiło dążenie do stylowej jedności sztuki dzięki integracji działań w różnych jej dziedzinach, ze szczególnym uwzględnieniem rzemiosła artystycznego, architektury wnętrz, rzeźby i grafiki. Charakterystyczne cechy secesji to: płynne, faliste linie, ornamentacja abstrakcyjna bądź roślinna, inspirowana często wpływami sztuki japońskiej, swobodne układy kompozycyjne, asymetria, płaszczyznowość i linearyzm, subtelna pastelowa kolorystyka. W Polsce głównym ośrodkiem secesji był Kraków. W sztukach plastycznych reprezentowali ją m.in.: J. Mehoffer, F. Ruszczyc, W. Wojtkiewicz, S. Wyspiański. W architekturze czołowym przykładem secesji jest twórczość F. Mączyńskiego. Symbolizm, doktryna estetyczno-literacka traktująca świat realny jako symbol bytu idealnego, do którego poznania zmierzają literatura i sztuka. Symbolizm przeciwstawiał się pozytywizmowi, realizmowi, naturalizmowi i opisowemu parnasizmowi. Posługiwano się programowo symbolem, nierzadko zbliżonym do alegorii, a także personifikacją. Tym sposobem próbowano oddać stany psychiki i nastroje, przeważnie pełne smutku, melancholii i pesymizmu. Kładziono nacisk na muzyczność wypowiedzi osiąganą za pomocą kunsztownych zestawień brzmieniowych wyrazów. Osiągano wysoki stopień metaforyczności utworu, ze szczególnym uwzględnieniem synestezji, tworząc przeważnie obrazy o charakterze impresjonistycznym. Symbolizm oddziałał na literaturę okresu Młodej Polski, szczególnie na takich pisarzy jak: Z. Miriam-Przesmycki, A. Lange, L. Staff, B. Ostrowska, W. Rolicz-Lieder, S. Wyspiański, B. Leśmian, S. Korab Brzozowski i W. Korab Brzozowski. Atakowali ten kierunek pozytywiści, a w okresie międzywojennym - przedstawiciele awangardy. Ekspresjonizm w literaturze, kierunek, który pojawił się na początku w. XX w Niemczech i innych krajach, docierając do Polski w okresie modernizmu. Przeciwstawiano go delikatnemu w środkach wyrazu impresjonizmowi. Zakładając aktywistyczny stosunek do rzeczywistości, pragnął poznać jej materialną i duchową istotę na drodze intuicji. Posługiwał się środkami wyrazistymi, emocjonalnymi, subiektywnymi i sugestywnymi - ekspresyjnymi. Ujawniał kontrasty zjawisk zarówno w treści, jak w formie, np. dobra i zła, materii i ducha, rzeczywistości i jej odkształceń: karykaturalnych, fantastycznych, groteskowych itp. Charakterystyczny dla ekspresjonizmu także w polskim wydaniu (S. Przybyszewski i inni) był tzw. etyzm, postrzegający świat jako tło konfliktu irracjonalnie pojmowanej potęgi płci z prawem moralnym. W Polsce tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się na łamach krakowskiego Życia (1898-1900), w utworach m.in. S. Żeromskiego, T. Micińskiego, S. Brzozowskiego, K.H. Rostworowskiego, Z. Kosidowskiego, E. Zegadłowicza, J. Wittlina, A. Struga, J. Kadena-Bandrowskiego, R. Jaworskiego, S.I. Witkiewicza - w różnym stopniu i w różnych postaciach. impresjonizm kierunek w sztukach plast. i literaturze rozwijający się od lat 70. XIX w. we Francji, którego celem było oddanie chwilowych subiektywnych doznań artysty. Najpełniej wyrażony został w malarstwie. Nazwa francuska od tytułu obrazu Moneta “Wschód słońca. Impresja”. Inni przedstawiciele to Manet, Renoir, Cezanne. W Polsce byli to głównie Wyczółkowski, Fałat, Pankiewicz, Boznańska. Zerwał on z pierwszeństwem tematów historycznych. Centrum zainteresowania był pejzaż. Zmiany ze względu na światło - wrażenie. Malowano portety i postacie na tle natury. Cechy: - szkicowość obrazu, rozmycie - uwrażliwienie na barwę zmieniającą się z oświetleniem - dbałość o ukazanie wpływu światła na obraz barw i przedmiotów - gra świateł i cienia - Specyficzna technika malowania - plamy barw. W literaturze charakterystyczna kompozycja: - zestawienie luźnych scen czy obrazów - zmieniający się pejzaż, dynamizm przyrody - gra świateł w opisach - uchwycenie niepowtarzalnych chwili, wrażeń towarzyszących katastrofizm pesymistyczna postawa życiowa cechująca się przekonaniem o nadchodzeniu nieuchronnej katastrofy, uznawaniem za dowód tego wszelkich zdarzających się nieszczęść. Hedonizm, doktryna etyczna, wg której rozkosz jest najwyższym dobrem, celem życia i naczelnym motorem ludzkiego postępowania. Również postawa będąca konsekwencją tej doktryny, preferująca styl życia polegający na dążeniu przede wszystkim do przyjemności. nietzscheanizm doktryna filozoficzna stworzona przez Nietzschego, zawierająca m.in. koncepcję nadczłowieka, zasadę istnienia moralności panów i niewolników, ujmująca istotę życia z punktu widzenia biologii. Dekadentyzm, zjawisko pojawiające się w sztuce i literaturze XIX w., zwłaszcza w końcu tego stulecia. Termin ten został użyty po raz pierwszy we Francji przez T. Gautiera (1868) i tam rozpowszechniony, przyjął się następnie w innych krajach europejskich. Podłożem dekadentyzmu były zjawiska towarzyszące procesom industrializacji i urbanizacji, dezintegracji tradycyjnych układów i więzi społecznych, powszechnie akceptowanych norm i zasad obyczajowych i moralnych, co interpretowano jako oznakę wyczerpania całej kultury kręgu łacińskiego i zapowiedź jej rychłego końca. Najpełniejszą manifestację lub opis postaw dekadenckich prezentowała twórczość prekursorów i przedstawicieli modernizmu, m.in. Ch. Baudelaire'a, P. Verlaine'a, S. Mallarmégo, P. Bourgeta, O. Wilde'a, M. Maeterlincka, w Polsce - S. Przybyszewskiego, K. Przerwy-Tetmajera. Charakterystyczna dla dekadentyzmu świadomość wyobcowania ze społeczeństwa mieszczańskiego i ostra opozycja wobec jego moralności i kultury wyrażały się w zróżnicowanych i niejednoznacznych formach: kult artysty, jako jednostki stojącej ponad tłumem filistrów, i sztuki czystej, uwolnionej od zadań służebnych (sztuka dla sztuki), splatał się z poczuciem bezcelowości buntu i działania, uwydatnianie objawów znużenia, zniechęcenia, bezsiły i przesytu łączyło się z przewrotną fascynacją tymi stanami oraz demonstrowaniem postaw hedonistycznych i anarchicznych, co uzewnętrzniło się zwłaszcza w stylu obyczajowym środowisk moderny artystycznej (cyganeria artystyczna). W Polsce dekadentyzm odegrał zrazu rolę twórczego fermentu w fazie przełomu modernistycznego, jednak w miarę nasilania się tendencji społeczno-narodowych w literaturze Młodej Polski został przezwyciężony i odrzucony przez czołowych twórców okresu (S. Brzozowski). Pewne elementy dekadentyzmu znalazły rozwinięcie w XX-wiecznym katastrofizmie. Bohema=cyganeria środowisko artystów odrzucające konwenanse społeczne i obyczajowe, wyróżniające się swobodnym i ekstrawaganckim stylem bycia. Nazwa pochodzi od francuskiego słowa "boheme" - cyganeria. Jest to luźne ugrupowanie artystów, najczęściej młodych, wyróżniających się swobodnym, indywidualistycznym, niekiedy ekscentrycznym stylem bycia, kwestionujących przyjęte normy i zwyczaje społeczne lub estetyczne, buntujących się przeciw uznanym autorytetom. Pierwsze cyganerie tworzyły się w okresie romantyzmu we Francji, zaś w Polsce najbardziej znana była Cyganeria Krakowska (skupiona wokół S. Przybyszewskiego działająca w okresie Młodej Polski. Członkowie Cyganerii Krakowskiej wyróżniali się swoistym strojem i zachowaniem. Nieodzownym atrybutem artystów była długa, czarna peleryna, biały szal i kapelusz z szerokim rondem. Głównym celem tej grupy było prowokowanie i bulwersowanie filistrów: demonstrowanie alkoholizmu, narkomanii, nielegalizowanie związków erotycznych, pogarda dla stabilizacji materialnej, a więc szarganie wszystkich świętych zasad społeczeństwa, zwłaszcza mieszczańskiego. Uprawiano sztukę dla sztuki, nie oczekiwano zainteresowania społeczeństwa dla tworzonych dzieł; zainteresowanie takie byłoby wręcz niepożądane. Dlatego losem artysty było życie w nędzy i osamotnieniu, co tak mocno akcentował K. Przerwa-Tetmajer w wierszu "Evviva l'arte!" ("niech żyje sztuka!"): "Evviva l'arte! Niechaj pasie brzuchy, nędzny filistrów naród! My, artyści, my, którym często na chleb braknie suchy, my, do jesiennych tak podobni liści, i tak wykrzykniem: gdy wszystko nic warte, evviva l'arte!" filister Człowiek ograniczony, małostkowy, o ciasnych poglądach, prozaiczny materialista bez wyższych aspiracji, mieszczuch, kołtun. W okresie Młodej Polski mianem tym bohema określała wszystkich mieszczan, których światopoglądowi się sprzeciwiała, a nawet nim gardziła. K. Przerwa-Tetmajer w programowym wierszu "Evviva l'arte" stwierdza: "Niechaj pasie brzuchy, nędzny filistrów naród!", zaś W. Nałkowski w artykule "Forpoczty ewolucji psychicznej i troglodyci" pisze o kategorii "ludzi - świń" - filistrów, których "żywiołem jest błoto". Parnasizm, kierunek w poezji francuskiej 2. połowy XIX w. występujący w okresie pozytywizmu, pomiędzy romantyzmem i symbolizmem. Nazwa pochodzi od antologii Le Parnasse contemporain, której kolejne tomy ukazały się 1866, 1871 i 1876, prezentując utwory m.in. P. Verlaine'a i S. Mallarmégo. Za prekursora parnasizmu uchodzi T. Gautier, a korzenie owego nurtu sięgają lat 40. XIX w. Parnasizm oddziałał także na prozę i dramat, a jego odpowiedniki pojawiły się w literaturach różnych krajów europejskich. W Polsce posługiwano się terminem parnasizmu dość dowolnie, na ogół nadając mu znaczenia oddalone od koncepcji wypracowanej we Francji. Dla krytyki pozytywistycznej parnasizm był synonimem "estetyzmu", "artystostwa" i "sztuki aspołecznej". Do parnasizmu zbliżyli się pisarze Młodej Polski, szczególnie Z. Przesmycki-Miriam, A. Lange, W. Korab Brzozowski, L. Staff, W. Tetmajer. Franciszkanizm w literaturze, nurt literaturze XIX i XX w., związany z postawą franciszkańską; wykorzystuje topikę opartą na motywach biografii, twórczości i ikonografii św. Franciszka z Asyżu; tworzy portret człowieka ubogiego i świętego, głosiciela miłości, pokory, przebaczenia oraz buntownika, który odrzucił bogactwo, wygody, dostatek i wybrał ludzi małych, prostych i ubogich, “Bożego wesołka”, który na przekór średniowiecznej ascezie opiewał radosną chwałę istnienia (Pieśń słoneczna). Prekursorem franciszkanizmu w Polsce był E. Porębowicz. Franciszkanizm inspirował m.in. L. Staffa, S. Wyspiańskiego (witraże wyobrażające św. Franciszka w płomieniach ekstazy), S. Witkiewicza. Franciszkańskie motywy pojawiają się w poezji m.in. J. Kasprowicza, T. Micińskiego, J. Wittlina, B. Leśmiana, K. Iłłakowiczówny, J. Lieberta, W. Berenta, B. Obertyńskiej, R. Brandstaettera, E. Stachury, J. Twardowskiego, K. Wojtyły. Ludomania, chłopomania, zjawisko w literaturze i obyczajowości sfer artystycznych przełomu XIX i XX w. objawiające się szczególnym zainteresowaniem wsią i jej mieszkańcami. Zauroczenie malowniczością wsi, zwyczajami i strojami stworzyło uzasadnienie wypraw poza miasto w poszukiwaniu naturalnego ukojenia, doprowadziło do małżeństw inteligencko-chłopskich, skutkowało też zupełnie nowym przedstawianiem tematu wsi w literaturze, np. Chłopi W. Reymonta czy Wesele S. Wyspiańskiego.