Tragedia grecka i teatr grecki

Tragedia Prehistoria owego gatunku literackiego nie jest dla nas całkiem jawna, ale sporo nawet w pół-mroku możemy wyśledzić. W samej greckiej nazwie tragodia błyska nam jeden z tropów. Znaczy ona: „pieśń (ode) kozłów (tragoi)”. Słyszymy, że już w epoce archaicznej należały do obrzędów ku czci Dionizosa śpiewy chórów i tańce wieśniaków, którzy pono występowali przebrani w skóry koźle, imitując satyrów. W Atenach śpiewali oni pieśni zwane dytyrambami (dithyramboi), termin ów w epoce klasycznej określał pieśni kultowe na cześć Dionizosa, nie żartobliwe, lecz podniosłe, pełne i entuzjazmu, i wzburzenia, przedstawiające cierpienia i radości boga. Arystoteles twierdzi, iż przodow-nik chóru, który rozpoczynał taką pieśń, był zapowiedzią aktora tragedii, i że tragedia wyłoniła się z dytyrambu. Trzeba rzec, iż tragedia była dziełem sztuki, a zarazem obrzędem. W teatrze ateńskim doby klasycznej grywano ją wyłącznie podczas świąt Dionizosa, głównie na wiosenne Dionizje Wielkie, czyli miejskie, ale także w inne święta ku czci Dionizosa (Lenaje, Antesterie). Dionizje Wielkie, czyli Miejskie, obchodzono w dniach 8 – 13 miesiąca Elafebolionu (marzec – kwiecień). W pierwszym dniu procesja przenosiła posąg Dionizosa ze świątyni na stoku Akropolu do gaju herosa Akademosa, tu zaś składano hołd bogu i biesiadowano. Następne dnie były porą naj-większego współzawodnictwa dramatycznego, wystawiania tragedii i komedii. Dionizje Małe, czyli Wiejskie, obchodzono w miesiącu Posejdonie (koniec grudnia – początek stycznia). Była to pora otwierania naczyń z młodym winem. Odbywały się wtedy zabawy ludowe, procesje i przedstawienia grup aktorskich, a również tzw. askoliasmos, taniec na workach: uczestnicy próbowali wykonać tańce czy podskoki na skórzanych, nadmuchanych workach po winie, wysmaro-wanych oliwą, aby były bardziej śliskie. Lenaje (Lenaia, od wyrazu lenos, „tłocznia wina”) przypadały w miesiącu Gamelionie (sty-czeń – luty), kiedy tłoczono wino. Wyprawiano wtedy uczty, na ulicach miasta szumiały wesołe po-chody, w teatrze Dionizosa u stóp akropolu odbywało się współzawodnictwo dramatyczne, wysta-wiano komedie i tragedie. Antesterie (Anthesteria, od nazwy miesiąca, w której tkwi wyraz anthe, „kwiaty”)były najstar-szym ze świąt dionizyjskich, w miesiącu Antesterionie (luty – marzec). Odprawiano wówczas symbo-liczne zaślubiny żony Archonta – Króla z Dionizosem. Trzeci dzień święta oddany był uroczystościom rodzinnym, czci zmarłych. Struktura tragedii Pierwszą fazą sztuki był prolog, który poprzedzał przedstawienie. Ta przedmowa, wstęp in-formowała widzów o temacie i charakterze utworu. Obserwujemy to zjawisko od V w. p.n.e. Następ-nie wychodził chór śpiewając pieśń wejściową. Ta część to parodos. Później przed widownią ukazy-wali się aktorzy. Były to epeisodiony, które możemy nazwać aktami, gdzie odgrywano sceny i dialogi bohaterów. W międzyczasie chór, zajmujący swe miejsce w orchestrze odśpiewywał swe kwestie – stasimony. Na koniec, opuszczając przedstawienie, brzmiał eksodos, czyli pieśń wyjściowa. Występ się kończył. W tragedii występował również komos, czyli lament bohatera. Teatr grecki Niezależnie od przemian w konstrukcji teatru, najpierw drewnianego, potem kamiennego, stale było w najważniejszym miejscu widowni siedzisko dla kapłana Dionizosa, a pośrodku orchestry znajdował się ołtarz boga. Widownia (theatron) antycznego teatru składała się z półkolistych, wspi-nających się w górę rzędów ław, które otaczały leżący w dole okrągły plac gładko brukowany, zwany orchestrą, czyli „miejscem tańca”. Na orchestrze, naprzeciw półkola ław, znajdował się drewniany ba-rak, po grecku skene, z którego wyłaniali się aktorzy (po obu stronach skene znajdowały się przybu-dówki – paraskenia).Aktorzy występowali tylko trzej naraz, ale w różnych częściach sztuki ten sam aktor mógł odgrywać różne postacie, wyobrażone różnymi maskami; występowali aktorzy zawsze w maskach. Wychodzili z baraku i po odegraniu części sztuki, czyli jednego z „epizodów”, z powrotem do baraku wchodzili. Przez niemal cały zaś czas trwania przedstawienia znajdował się na orchestrze chór, czyli zespół ludzi – również w maskach – którzy wykonywali rodzaj powolnego tańca i do wtóru muzyki wygłaszali między poszczególnymi epizodami poetyckie teksty związane z akcją utworu. Akompaniatorzy, czyli fletniści i kitarzyści, byli dobrze widoczni dla zgromadzonej ludności. Do występu zakładali wyniosłe i elegancki stroje. Aktorzy zaś na nogach mieli koturny, czyli buty z podeszwami zrobionymi z kilku warstw skóry. Dzięki temu postacie były wyższe. Ubierali się w dłu-gie stroje, suknie. Maski, jakie nosili uczestnicy chóru, czyli choreuci, oraz aktorzy, trzeba uznać za elementy obrzędowe. Maska odgrywała w kulcie dionizyjskim ważną rolę. Były bogato zdobione i wyrażały bliskość ludzi wobec Dionizosa, wyrażały charakter bohatera i jego nastroje: radość, smutek, złość. Przedstawienia musiały zachować: - jedność czasu – akcja toczy się w krótkiej rozległości czasowej; - jedność miejsca – bohaterowie znajdują się w jednym otoczeniu; - jedność akcji – nie było możliwości przedstawiania wielu wątków. Tragedia jako gatunek dramatu Wyróżnikami rodzaju literackiego, do którego należy są przede wszystkim: - akcja oparta na dialogach bohaterów; - pisana wierszem; - możliwość wystawienia na scenie; Bohaterowie tragiczni znajdują się w trudnej sytuacji, są uwikłani w konflikty między własną działalnością a siłami wyższymi: losem, prawami historii czy normą moralną. O położeniu postaci de-cyduje los, fatum, którym kierują Mojry. Istotą tragedii jest konflikt tragiczny. Polega on na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można wykonać wyboru, ponieważ każde posunięcie prowadzi do zguby. Z tragedii greckiej wywodzi się pojęcie tragizm, czyli nieszczę-ście, okrutne fatum. Jest to kategoria estetyczna, czyli swoista jakość dzieła. Wywołuje szczególny los bohaterów, usytuowanych w nierozwiązalnym konflikcie tragicznym. Niezależnie od siły charakteru, od szlachetnych intencji sprowadzają na siebie zgubę. Kategorią estetyczną tragedii jest również katharsis – „oczyszczenie”, które celowo oddziało-wywało na reakcje i przeżycia widzów. Wzbudzało w nich litość i trwogę. W utworze występuje także ironia tragiczna. Bohater nie wie, że popełnił zbrodnię lub czyn niezgodny z prawem. Jest to przeciwieństwo między świadomością bohatera a jego rzeczywistą sytu-acją. Tragicy greccy Ajschylos (525 – 456) – pierwszy z trójcy wielkich tragików ateńskich. Uważany za twórcę typowej tragedii. Uczestniczył w wojnach perskich. Odnosił kilkakrotne zwycięstwa w agonach. Stworzył 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Wprowadził na scenę drugiego aktora, umożliwiając odbywanie się dialogów. Zachowało się 7 jego dzieł: „Błagalnice”, „ Persowie”, „Prometeusz sko-wany”, „Siedmiu przeciw Tebom” oraz trylogia „Oresteja”. Sofokles (496 – 406) – urodził się w ateńskiej gminie Kolonos. Uczestniczył aktywnie w ży-ciu politycznym Aten jako skarbnik i dwukrotnie jako strategos. Po śmierci uznany za herosa. Napisał około 120 sztuk. 18 razy wygrał w agonach, czyli konkursach komediowych. Polegały one na rywali-zacji 3 pisarzy, którzy przedstawiali swoje tetralogie (trylogię tragiczną i dramat satyrowy). Z jego dzieł zachowało się jedynie 7 tragedii: „Antygona”, „Król Edyp”, „Ajas”, „Tropiciele”, „Trachinki”, „Filoktet”, „Elektra”. Eurypides (480 – 406) – urodził się, jak powiadano na Salaminie właśnie w dniu wiekopom-nej bitwy morskiej. Nie uczestniczył w życiu politycznym, zwolennik demokracji i pokoju, przeciwnik tyranii. Pod koniec życia emigrował do Macedonii. Zasłynął jako twórca portretu psychologicznego, zwłaszcza kobiet. Wystawił 88 utworów, z których zachowało się 17 tragedii i 1 dramat satyrowy: „Medea” , „Cyklop”, „Hippolitos”, „Heraklidzi”, „Herakles”, „Andromacha”, „Hekabe”, „Trojan-ki”, „Helena”, „Fenicjanki”, „Alkestis”.