Teorie dotyczące rozwoju społecznego

TEORIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO. Wszystkie teorie rozwoju społecznego można podzielić na trzy grupy: teorie cykliczne, dychotomiczne i linearne. Teorie cykliczne reprezentowane były przez: VILFREDO PARETO, KAZIMIERZA KELLES-KRAUZA oraz PITIRIMA SOROKINA. Cechą charakterystyczną tych teorii było to, iż głosiły one, że rozwój społeczny ma charakter cykliczny, tzn. społeczeństwa przechodzą przez kolejne fazy w swym rozwoju, a następnie fazy te się powtarzają od początku. Teoria Vilfredo Pareto opiera się głównie na zjawisku krążenia elit sprawujących władzę. Według Pareto w każdym społeczeństwie z czasem powstaje pewna elita rządząca reprezentująca interesy klasy wyższej w efekcie czego powstaje dążenie klas niższych do obalenia istniejącej elity, która z czasem ulega samodegradacji i skostnieniu. Po obaleniu istniejącej elity i objęciu władzy przez nową elitę następuje ten sam proces czyli ta elita z czasem podziela los poprzedniej. Teoria polskiego socjologa Kazimierza Kelles-Krauza odwołuje się do marksizmu i według niego wymaga jedynie uwzględnienia czynników psychologicznych w wyjaśnianiu procesów społecznych. Według Kelles-Krauza całym motorem sprawiającym, iż dany cykl się powtarza są dwie zasady: indywidualizmu (przewaga interesu jednostkowego nad ogólnospołecznym)oraz socjalizmu(przewaga interesu ogólnospołecznego nad jednostkowym) wiąże się to z charakterem klasowego państwa dającego przewagę interesom klasy panującej. Rozwój społeczny toczy się więc od socjalizmu do indywidualizmu po czym wraca z powrotem do socjalizmu w zmienionej formie aby powrócić do indywidualizmu. Sorokin przyjmuje założenie, że zmiany w określonym społeczeństwie są skutkiem działania czynników wewnętrznych występujących w danej społeczności. Wprowadził on do socjologii tzw. zasadę zmiany immanentnej, tzn. przyczyny zmian umiejscawia on w samym systemie społeczno-kulturowym, a nie poza jego obrębem. Według Sorokina zjawiska społeczno-kulturowe nie występują przypadkowo lecz tworzą spójne zespoły. Stwierdził, że zasadą ich integracji jest typ świadomości kulturowej (podstawowe założenia o rzeczywistości i sposobie jej poznawania, oraz wartości określające rodzaj potrzeb oraz sposób ich zaspokajania). Według Sorokina źródłem zmian jest niedoskonały stan wzajemnego powiązania rozmaitych części systemu. Przemiany zachodzą pod wpływem zmian typu świadomości kulturowej, a to z kolei wiąże się z przekształceniem instytucji społecznych. Przesileniom towarzyszą zazwyczaj różnego rodzaju kryzysy społeczne, a nawet wojny. RÓŻNICE I PODOBIEŃSTWA. Podobieństwo wszystkich teorii cyklicznych polega na tym, iż opisane stadia rozwoju społecznego powtarzają się po pewnym czasie w tej samej kolejności po czym znowu wracają do fazy wyjściowej. Zasadniczą różnicą występującą pomiędzy teorią Pareto, a teorią Sorokina było to, iż Pareto uważał, że na rozwój społeczny wpływają różnego rodzaju czynniki wewnętrzne i zewnętrzne, natomiast Sorokin uważał, że przyczyny zmian tkwią tylko w samym społeczeństwie, a czynniki zewnętrzne mogą tylko osłabiać lub potęgować dane czynniki wywołujące rozwój społeczny. W teoriach Pareto i Kelles-Krauza postawiony był dość duży nacisk na zróżnicowanie społeczne, jako jeden z czynników wywołujących rozwój społeczny. Zarówno zjawisko „krążenia elit” w teorii Pareto jak i zasada indywidualizmu i socjalizmu w teorii Kelles-Krauza są podstawową siła motoryczną wszystkich przemian społecznych. Drugim rodzajem teorii rozwoju społecznego są teorie dychotomiczne. Przedstawicielami tego nurtu byli: FERDINAND TONNIES, CHARLES H. COOLEY oraz EMILE DURKHEIM. Głównym założeniem tych teorii jest pogląd, iż społeczeństwa przechodzą od struktury społecznej opartej na elementach grupy pierwotnej do struktuty społecznej opartej na złożonych grupach umownych. W teorii Ferdinanda Tonniese‘a wyodrębnione są dwie kategorie grup z których zbudowane są społeczeństwa. Są to wspólnoty i społeczeństwa. Wspólnoty tworzą grupy społeczne oparte na stosunkach pokrewieństwa (rodziny, rody, grupy etniczne), na stosunkach przyjaźni (grupy przyjacielskie, rówieśnicze), oraz grupy sąsiedzkie. Wszystkie te wspólnoty były oparte na więziach naturalnych. Wspólnoty stanowiły trzon struktury społeczeństw czasów pierwotnych i feudalnych. Wraz z rozwojem industrializacji społeczeństwa z czasem staja się bardziej „profesjonalne”, a stosunki pokrewieństwa tracą w nich na znaczeniu. Społeczeństwa te opierają się na stosunkach umownych, stają się dominujące i odgrywają główną rolę w strukturze teraźniejszych społeczeństw. Rozwój społeczny toczy się wiec od dominacji grup wspólnotowych do dominacji grup umownych. Drugą, podobną koncepcję dychotomii rozwoju społecznego sformułował Charles H. Cooley. Zastosował on również podział grup społecznych na pierwotne i wtórne. Do pierwotnych zaliczał grupy oparte na stosunkach pokrewieństwa, przyjaźni i stosunkach sąsiedzkich. Są to grupy małe i cechuje je wysoki poziom identyfikacji członków z grupą jako całością. Cooley był zdania, że w społeczeństwach zindustrializowanych i zurbanizowanych dokonuje się zdominowanie struktury społeczeństwa przez grupy wtórne, umowne, złożone, w których więź społeczna opiera się na stosunkach sformalizowanych. Trzecią koncepcją dychotomiczna była teoria sformułowana przez Emila Durkheima. Doszedł on do wniosku, że istotną cechą społeczeństwa jest jego społeczna solidarność. Rozróżnił on dwa typy społeczeństw, te w których świadomość zbiorowa zdominowana jest przez solidarność mechaniczną i te w których zdominowana jest przez solidarność organiczną. Solidarność mechaniczna charakterystyczna jest dla społeczeństw pierwotnych, gdzie podział pracy jest dość prosty. Obowiązuje tu solidarność rodowa, jednolity system norm i wzorców zachowań. Świadomość jednostki jest odbiciem świadomości społeczeństwa. Na straży solidarności mechanicznej stoi prawo represyjne. Solidarność organiczna występuje w społeczeństwach w których jest brak prawa represyjnego a występuje prawo cywilne. Są to społeczeństwa nowoczesne. Według Durkheima dokonujące się zmiany społeczne można określić jako tendencję od solidarności mechanicznej do organicznej. RÓŻNICE I PODOBIEŃSTWA. Cechą wspólna wszystkich tych trzech teorii jest to, iż rozwój społeczeństwa rozpoczyna się od grup opartych na stosunkach sąsiedzkich, pokrewieństwa i przyjaźni, które są dość małe, a pod wpływem industrializacji przeradzają się w grupy większe, oparte na stosunkach umownych. Teorie Tonniesa i Cooleya w zasadzie się ze sobą pokrywają, występuje tylko inne nazewnictwo. Przedstawiciele teorii linearnych głosili pogląd, iż społeczeństwa ulegają przemianom w toku rozwoju historycznego i zmiany te mają charakter linearny, kierunkowy i przechodzą od fazy pierwotnej do fazy końcowej. Głównymi przedstawicielami teorii linearnych byli: AUGUST COMTE, HERBERT SPENCER, KAROL MARKS. August Comte na podstawie swoich rozważań stwierdził, iż cała ewolucja ludzkości toczy się według naturalnego prawa następstwa trzech stadiów: pierwotnego przejściowego i pozytywnego. Ewolucja taka jest zdaniem Comte’a uwarunkowana naturalnym rozwojem umysłu ludzkiego. Znajduje to odbicie w odmiennej jakości ludzkiego myślenia, poznania, rozumienia i wyjaśniania świata oraz powstania nowych idei filozoficznych. Wszystkie dziedziny życia w społeczeństwie są ze sobą ściśle powiązane więc typ poznania każdego okresu określa stan świadomości społecznej, wpływa na społeczną organizację, charakter państwa i ustroju. Teoria Herberta Spencera głosiła, że społeczeństwo tak jak i inne rodzaje bytów rozwija się według pewnej prawidłowości, a mianowicie przechodzenia od stanu jednorodności, niespójności do stanu zróżnicowania, specjalizacji, integracji. Społeczeństwa powstają jako małe skupiska, zarodki i wzrastają do wielkich liczebności, a zjawisku temu towarzyszy zjawisko zlewania się ich w jedną zintegrowaną całość. Kierunek rozwoju uwarunkowany jest czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Autorem trzeciej z kolei teorii jest Karol Marks. Teoria Marksa głosi, iż społeczeństwa podczas swojego historycznego rozwoju przechodzą od fazy wspólnot rodowo-plemiennych poprzez okres niewolnictwa, feudalizmu i kapitalizmu do społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego. Dana formacja społeczno-gospodarcza jest okresem w rozwoju społeczeństwa w którym danym sposobom produkcji odpowiada właściwa im nadbudowa ideologiczna, a każda taka formacja stanowi postęp w stosunku do poprzedniej. Taki rozwój jest zarazem postępem a powodowany jest wzrostem sił wytwórczych które z kolei są źródłem i siłą motoryczną następstwa formacji społeczno-gospodarczych. RÓŻNICE I PODOBIEŃSTWA. Cechą wspólną wszystkich teorii linearnych jest to, iż przemiany którym ulegają społeczeństwa przebiegają według ściśle ustalonego porządku od fazy początkowej do fazy docelowej, nie mają charakteru przypadkowego, dowolnego. Teoria Comte’a kładła główny nacisk na rozwój ludzkiego umysłu co według niego było główną przyczyną rozwoju. Teoria Spencera była bardziej ogólna, wyjaśniała ewolucję całego kosmosu w tym także społeczeństwa które rozwija się według podobnych praw i zasad jak i inne rodzaje bytów. Teoria Marksa natomiast jako jedyna była oparta na konkretnych historycznych społeczeństwach, a nie na jakimś ogólnym abstrakcyjnym społeczeństwie jak czynili to Comte i Spencer. W teoriach Comte’a jak i Marksa określana jest strategia działania aby osiągnąć daną fazę rozwojową. Według teorii Comte’a i Marksa rozwój społeczny możliwy jest dzięki jednemu określonemu czynnikowi (naturalny rozwój umysłu-Comte, byt społeczny-Marks), jednakże gdy czynnik ten jest przez nich opisywany okazuje się on zespołem wielu czynników wzajemnie ze sobą powiązanych. Przedstawione teorie rozwoju społecznego próbowały wyjaśnić losy ludzkości, wyodrębnić określone fazy dziejowe. Przedmiotem dociekań było zazwyczaj jakieś abstrakcyjne społeczeństwo, nie były brane pod uwagę dane historyczne, stąd powstały charakterystyczne dla praktycznie wszystkich teorii zarzuty ogólnikowości, abstrakcyjności oraz ahistoryczności. Wspólną cechą jest także upraszczanie struktury i kultury społeczeństwa, wprowadzanie różnego rodzaju uogólnień. Teorie te praktycznie pozbawione są faktów na podstawie których mogły by się opierać. W pewnym sensie wyjątkiem może być tutaj teoria Karola Marksa. Teorie linearne i cykliczne, a nawet i dychotomiczne mają charakter deterministyczny, czyli kierunek zmian jest nieunikniony bowiem dokonuje się on według pewnego stałego schematu. W teoriach cyklicznych oraz w teoriach linearnych Spencera i Comte’a zawarty jest pogląd, iż społeczeństwo może powrócić do stanu „quo ante” czyli do stanu wyjściowego. Jednakże autorzy tych teorii nie podają w jaki sposób mogło by dojść do anulowania dokonanych zmian i powrotu do stanu wyjściowego.