Rozwój kultury i życie literackie w baroku

8 Życie literackie i rozwój kultury w epoce baroku . Barok jako "epoka rękopisu "(rola listu ,pamiętnika , mowy ,raptularza ,diariusza sylwy). Szlachcic jako odbiorca i twórca literatury (typowe wydawnictwa ,zainteresowania literackie ,utwory pozostające w rękopisach ).Rola jezuitów w rozwoju kultury polskiej (szkolnictwo ,cenzura ,indeks ksiąg zakazanych ).Wkład P.Skargi i J.Wujka w rozwój kultury polskiej . Nowy styl ,nazywany w historii sztuki barokiem , rozwinął się z renesansu ,najwyraźniej ujawnił się w architekturze ,skąd nazwa baroku została przeniesiona do literatury.Najbardziej charakterystyczną cechą tego stylu jest dążenie do osiągnięcia piękna formy przez bogactwo i kunsztowność ornamentyki. O ile w architekturze klasycznej czy renesansowej ornament był ściśle związany z konstrukcją danego obiektu ,o tyle w architekturze barokowej staje się wyłącznie elementem zdobniczym niezależnym od konstukcji. Barok w literaturze posiada te same cechy co i w architekturze ,a więc skłonność do szukania piękna w samej formie ,dążność do uniezależnienia piękna formy od treści .Dlatego też wzrasta ilość środków wyrazu artystycznego -przenośni ,porónań ,epitetów ,zwrotów retorycznych ,kontrastów.Dla poety barokowego ważniejsze było to jak się piszę -troska o kunsztowną formę ,niż o czym się pisze.W twórczości literackiej teego okresu mamy utwory urzekające czytelnika swym artyzmem (np.wiersze i fraszki dworskiego przedstawiciela baroku i naśladowcy Mariniego-Jana Andrzeja Morsztyna -krytycy literatury często określają mianem "arcydzieła polskiej poezji barokowej ").Ale nie brak i przykładów negatywnych ,zwłaszcza w dziedzinie prozy barokowej.Często występują tu dłużyzny w składni zdań ,przesadny patos,liczne makaronizmy itp.(takich przykładów znajdziemy wiele min.w pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska ,szczególnie w tych fragmentach ,w których przechodzi od barwnych i interesujących opisów swej bujnej młdości do monotonnych relacji ze swego późniejszego ,ziemiańskiego,życia ). Język literacki 17 wieku odbiega znacznie od piękna i,czystości i poprawności językowej doby odrodzenia .W baroku częściej dochodzi do głosu język potoczny ,nierzadko wulgarny ,duży jest wpływ języków obcych na mowę polską .Oczywiście zanik żywszych zainteresowań intelektualnych i kulturalnych wśród polskiej szlachty pogłebiał jeszcze większe zaineresowanie formą niż treścią utworów .Na obniżenie się poziomu literackiego i życia kulturalnego w tej epoce złożyło się wiele różnoraakich negatywnych procesów społecznych ,religijnych ,gospodarczych i olitycznych pogłębiających rozkład XVII -wiecznej Rzeczypospolitej .Jednym z tych procesów była kontreformacja - zwycięstwo Kościoła katolickiego nad innowiercami .Klęska reformacji została przesądzona z chwilą ,kiedy Hozjusz skłonił króla Zygmunta Augusta w r.1564 do przyjęcia postanowień soboru trydenckiego .Reszty dokonał sprowadzony do Polski zakon jezuitów dążący do podporządkowania życia narodu do potrzeb kościoła katolickiego .Opanowali oni szkolnictwo krajowe ,bacząc by przekazywana w kolegiach wiedza była zgodna z założeniami z podstawowymi założeniami wiary katolickiej .Szkoły jezuickie nie były , jak niektórzy twierdzą wylęgarnią fanatyzmu religijnego ,dbały (przynajmniej w I fazie swej działalniości ) o przyzwoity w miarę poziom nauczania ,często przekraczający poziom podupadających akademii w Krakowie ,Wilnie i Zamościu .Faktem natomiast była nienawiść wyznaniowa i podsdycana przez zaon nietolerancja religijna - postawy znamienne zresztą dla wszystkich rzeczników kontreformacji .Sojusznikiem walki katolików z reformacją była ostra cenzura kościelna dopuszczająca do druku jedynie teksty nabożne ewentualnie "neutralne tematycznie " w rodzaju kalendarzy ,senników ,poradników rolniczych itp.Dużą rolę odegrał także Indeks Ksiąg Zakazanych zawierający rejestr utworów objętych zakazem druku z uwagi na zawarte w nich wrogie lub sprzeczne z doktryną katolicką przesłania .Cenzura kościelna ograniczyłazatem przebieg swobodnej myśli i zawęziła ilość tekstów drukowanych do "prawomyślnych katolicko ".U[padek miast powoduje stopniowe zamieranie drukarstwa świeckiego ,a pod koniec wieku czynne są już tylko drukarnie zakonne.Zresztą pogrążona w umysłowej stagnacji szlachta rzadko sięga po wartościową książkę ,zadowala się oficjalną -przekłady biblii ,żywoty świętych ,modlitewniki oraz poradniki rolnicze (Ubolewa nad tym Adam Naruszerwicz w satyrze "Chudy literat ").W czasach gdy Kraków przestał być ogniskiem kultury a Warszawa ,nowa stolica ,jeszcze się nim nie stała ,minęły dni chwały polskiego drukarstwa i wartościowej literatury .W miarę prężnymi ośrodkami kulturalnymi były zatem nie dworki szlacheckie lecz jedynie siedziby królewskie -Władysława IV i Jana Kazimierza oraz niektóre rezydencje magnbackie.Zatem szlachcic jako odbiorca literatury praktycznie przestaje się liczyć ,nie mówiąc już o podupadającym mieszczaństwie no i oczywiście o niepiśmiennym pańszczyźnianym chłopstwie . Natomiast możemy mówić o grupie utalentowanych szlachciców jako o twórcach literatury .Część z nich to pisarze nieprofesjonalni ,amatorzy tworzący głównie dla potrzeb własnych , a ich dorobek pozostający długo w rękopisach doczekał się wydań drukiem dopiero w wieku XIX .Mowa tu o ziemianinie Wacławiwe Potockim koncentrującym się na problemach narodowych i społecznych ,o poecie dworskiego baroku - Janie Andrzeju Morsztynie oraz o pamiętnikarzu Janie Chryzostomie Pasku -sarmackim szlachcicu - pamiętnikarzu. Z pozostałych należy wymienić żyjącego na przełomie 16 i 17 wieku Szymona Szymonowica - autora konwencjonalnych i realistycznych sielanek ,Sępa Szarzyńskoiego ,Daniela Naborowskiego,piszącego wyłącznie w języku łacińskim ,Maciej Kazimierza Sarbiewskiego czys sielankopisarza -Szymona Zimorowicza . Rejestr ten można uzupełnić nazwiskami Piotra Kochanowskiego ,Samuela Starowolskiego ,Andrzeja Maksymiliana Fredrry oraz Stanisława Lubomirskiego . Okres baroku możemy określić także mianem epoki rękopisu .Pomijając już pozostającą przez wiele lat w rękopisach twórczość Potoickiego ,Paska czy Morsztyna należy zwrócić uwagę na wzrastającą w tym okresie rolę mowy ,listu ,pamiętnika ,raptularza ,diariusza i sylwy .Poziom krasomóstwa XVI wieku ,poziomowi Skargi ,nie dorównał żaden z kaznodziejów ,może poza swadą oratorską Fabiana Birkowskiego -następcy nadwornego kaznodziei po Skardze. Większość innych oratorów zaśmieca mowy nazbyt napuszonym,nadmiernie ozdobnym z wtrętami makaronicznym stylem . Z pamiętników zasługują na uwagę pamiętniki Paska ale bynajmniej nie z uwagi na ich niski poziom artystyczno -językowy czy wątpliwe walory wychowawcze ,lecz dlatego ,że szczerością wypowiedzi autora przybliżają nam one epokę oraz pozwalają lepiej poznać życie ,obyczaje i mentalność typowego polskiego szlachcia -sarmaty.Charakter pamiętników posiada też relację o kampanii 1610 roku przeciw Moskwie autorstwa Stanisława Żółkiewskiego , jednego a najwybitniejszych wodzów polskich.Może dzieło Żółkiewskiego nie dorównuje literacko Paskowi ,ale jest dla badaczy rzetelnym źródłem histiorycznym . Sylwy-inaczej -silva rerum- z łac. "las rzeczy" to nazwa oznaczjąca w piśmienictwie 17-wiecznym zbiór tekstów o charaktetrze niejednolitym,czasem brulionowym,postający na zasadzie swobodnego doboru .Były to zbiory codziennych zapisków rodzinnych czy gospodarskich ,ale także nierzadko zawierały drobne teksty poetyckie czy prozatorskie ,czasem także krótkie scenki dramatyczne . Jedną z form piśmiennictwa pamiętnikarskiego w XVI i XVII-wiecznej Polsce był rónież diariusz -dziennik w formie narracyjnej.Z pamiętnikiem łączy diariusz autobiografizm i subiektywizm wypowiedzi , a różni to ,że pamitniki są relacją retrospektywną (z przeszłości ) a diariusz pisany jest w czasie teraźniejszym .Do najbardziej znanych diariuszy staropolskich należą zapiski Radziwiła-Rybeńki a do diariuszy wojennych -zapiski Jakuba Sobieskiego (ojca przyszłego króla Jana) z przebiegu wojny z Turkami pod Chocimiem .Wzrosłą także w okresie baroku rola listów (sztuka epistolarna).Niektóre z listów świadczą o talencie literackim ich autorów ,czego przykładem może być interesująca pełna miłosnych deklaracji korespondencja króla Jana Sobieskiego słana z różnych pól bitewnych do ukochanej Marysieńki -"mego serca i duszy pociechy ". Warto też wspomnieć o wkładzie Wujka i Skargi w rozwój kultury polskiej .Jezuita ks.Jakub Wujek świetnością i sumiennością przekładu Pisma Świętego przewyższył wszystkie dotychczasowe tłumaczeia i interprerrtacje Biblii.Do dziś wszystkie kolejne wznowienia Pisma Św. (z pozycji światopoglądu katolickiego ) dokonywane są w oparciu o przekład Wujka .Jezuita ks.Piotr Skarga po studiach w Rzymie powraca do kraju i staje się jednym z najaktywniejszych działaczy zakonu pod wezwaniem świętego Ignacego Loyoli . Świetny publicysta i kaznodzieja wydał bezwazględną walkę innowiercą ,powiawdając ,że "nie spocznie ,dopóki z granic Polski nie zniknie heretycka zaraza ",Chciał ,by średniowieczną ascezę uczynić ponownie ideałem i treścią życia każdego katolika .Tym samym staje do walki z renesansową radością .Świadczą o tym i jego autorstwa "Żywoty świętych" oraz (z czasów gdy był kaznodzieją króla Zygmunta III )- "Kazania na niedziele i święta " i "Kazania sejmowe". W tych ostatnich -bedących właściwie traktatem politycznym ,występuje ni tylko przeciw reformacji lecz domaga się również sprawiedliwości społecznej oraz ograniczenia przywilejów szlachty i magnaterii-jego zdaniem -oprócz innowierców -głównych sprawców stopniowego upadku Rzeczypospolitej.A do tego upadku (również umysłowego i kulturalnego )przyczynił się nie tylko wzrost nie tolerancji religijnej po zwycięstwie kościoła nad reformcją , złożyłó się na to i wiele innych czynników , jak choćby osłabienie obronno - militarne państwa -na skutek licznych wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą(z Kozakami ,Moskwą,Turkami ,Szwedami).Słabość wewnętrzną kraju wywołały min. liczne bunty chłopstwa pańszczyźnianego przeciw uciskającym ich panom(najgłośniejszy miał miejsce na Podhalu pod wodzą Kostki Napierskiego).Głównym jednak sprawcą rozkładu państwa był egoizm klasowy szlachty i magnaterii.Szlachta powołując się fałszywie na swój rzekomy sarmacki rodowód ,w istocie była warstwą hołdującą najgorszym przywarom -anarchii,opilstwu ,znieczulicy na los ojczyzny i swych poddanych.Magnaci osłabiali władzę krółewską i dla własnych korzyści nie wahali się sprzyjać wrogom Polski.Prof.Chrzanowski -badacz literatury ,słusznie stwierdza ,że "Dzieje Polski XVIIw to dzieje nierządu widocznego we wszystkich nieomal dziedzinach życia.".