Renesansowy charakter Trenów Jana Kochanowskiego

Jana Kochanowskiego dysputa ,z Bogiem czyli renesansowy charakter Trenów Treny są utworem wyjątkowym zarówno w twórczości Jana Kochanowskiego, jak i w literaturze polskiej w ogóle. Najdojrzalsze z dzieł poety, powstałe w ostatniej fazie jego rozwoju artystycznego, wywarło olbrzymi wpływ na rozwój polskiej liryki. Nie wolno przy tym zlekceważyć faktu, iż w biografii i spuściźnie literackiej jednego przecież twórcy zawarła się właściwie cała epoka: Kochanowski swoimi pisanymi po polsku pieśniami rozpoczął dojrzały etap polskiego renesansu, zaś jego ostatnie pieśni (Treny) zawierają już w sobie pewne elementy ideowe i formalne, w których dopatrywać się można zapowiedzi baroku. Mówiąc, iż Treny są najdojrzalszym dziełem pisarza, mamy na myśli, iż zawarta w nich została summa poglądów autora na świat, Boga, człowieka, (w tym – artysty), jego miejsce w świecie, sens życia na ziemi. Wypowiedź poetycka jest niezwykle wyrazista, gdyż podmiot Trenów postawiony został w sytuacji probierczej, dzieło jest bowiem zapisem konfrontacji własnych teorii i wyznawanego światopoglądu autora z konkretną rzeczywistością, nie imaginacyjną, lecz autentyczną. Dzięki temu, że czytelnik Trenów musi mieć świadomość ich pozaliterackiego kontekstu, głos poety brzmi niezwykle wiarygodnie, a przemyślenia i refleksje nabierają waloru uniwersalności. Czytelnika, który pragnie przypomnieć sobie, jakie były poglądy filozoficzne autora Trenów, odeślemy w tym miejscu do trzeciej części naszego opracowania, którą można potraktować jako wstęp do niniejszego rozdziału. Jak powiedzieliśmy, tragedia osobista, jaka spotyka Kochanowskiego, każe mu dokonać rewizji dotychczasowej postawy i zastanowić się nad słusznością głoszonych dotychczas poglądów. Poddany próbie – znajdzie się poeta na granicy zwątpienia. Rozpacz popycha go ku samozatracie, podpowiada odrzucenie dotychczas wyznawanych wartości. Konfrontacja ideałów z bolesnym doświadczeniem powoduje ostry kryzys, niemal zachwianie równowagi psychicznej. Jeśli jednak – jak to obserwujemy w Trenach – ostatecznie rozum zwycięża nad rozpaczą, widzieć w tym trzeba siłę osobowości podmiotu – autora. Dwie mocne przypory, konstytuujące wewnętrzny porządek świata Jana Kochanowskiego i umożliwiające mu wyjście z głębokiego załamania, to wiara oraz sztuka i wynikający z nich obu obowiązek. Humanizm postawy Kochanowskiego zaprezentowanej w Trenach można rozumieć jako dążenie do pełni człowieczeństwa – umiejętność przyjmowania decyzji Boga oraz pragnienie sprostania jego wymaganiom – a zarazem konieczność podporządkowania swoich osobistych przeżyć literaturze, Muzie. Kochanowski postrzega własny los i dokonania w kontekście szerszym niż jednostkowy, biologiczny, potrafi (prawda, że nie bez trudu) zdobyć się na dystans wobec doświadczeń niesionych przez życie, spojrzeć na dzieło, pozostawione czytelnikom, z perspektywy historycznej.