"Pióro" Cypriana Norwida

Pióro Pióro to ostatni wiersz napisany i opublikowany przed wyjaz¬dem poety za granicę w 1842 r. (opatrzony datą 22 marca). Bywa traktowany jako utwór programowy w sensie artystycznym, spo¬łecznym i politycznym.2 Tekst wiersza poprzedza motto: ...Nie dbając na chmury Panów krytyków, gorsze kładzie kalambury zaczerpnięte z poematu Beppo Byrona, wymierzone przeciwko kry¬tykom, którzy atakowali jego twórczość za niezrozumiałe sformu¬łowania, niejasne myśli. Takie zarzuty niejednokrotnie kierowano również pod adresem Cypriana Norwida. Pióro to utwór podzielony na trzy części o różnej liczbie wer¬sów: 11, 8 i 4, napisany regularnym trzynastozgłoskowcem z śred¬niówką po 7 sylabie. Rymy żeńskie, przeplatane, są zazwyczaj do¬kładne (z wyjątkiem dwu par rymowanych wyrazów: szyję – chryje, prędko – wędką). Na podstawie dotychczasowej, dwuletniej, prak¬tyki poetyckiej autor określił tu zadania poezji. Podmiot w bezpo¬średniej wypowiedzi zwraca się do narzędzia pracy artysty-literata. Wykorzystując formy wołacza i trybu rozkazującego nakłada na ty¬tułowe pióro powinności, które są związane z jego misją – jest bo¬wiem Żaglem anielskiego skrzydła i służy twórczości zaangażowanej w sprawy społeczne, demaskującej przejawy zła, odkrywającej prawdę o świecie bez względu na konsekwencje takiego stanowiska. Bezkompromisowość wypowiedzi poetyckiej powinna być podsta¬wową cechą twórczości, niekiedy z konieczności wieloznacznej, zmetaforyzowanej, ukazującej różne sprawy nie wprost. Pióro, najdoskonalej zwięzły wiersz w poezji polskiej, jest zbu¬dowany na zasadzie triady dialektycznej: teza, antyteza, synteza. Jest to zarazem triada w potrójnym sensie: logicznym, aksjologicz¬nym i teologicznym, jeśli chodzi o formę wiersza, jego treść i cel. [...] Pierwszy akapit składa się z realistycznych przenośni, oddają¬cych kształt zewnętrzny rzeczy lub ich funkcje, oraz ze zwykłych po¬równań za pomocą stówka „jak”. Drugi akapit składa się z samych przenośni, bez ani jednego porównania z „jak”. Wreszcie trzeci a¬kapit stanowi aforystyczny wniosek z dwóch pierwszych, metaforycz¬ną sentencję, gnom semantyczny.3 Spróbujmy, postępując za przyto¬czoną sugestią M. Piechota, bliżej przyjrzeć się poszczególnym cz꬜ciom-zwrotkom. I wlano w ciebie duszę – nie anielską, czarną – atrament pozo¬stawiający ślad myśli za każdym pociągnięciem pióra oddaje utarte schematy, puste sformułowania, gładkie, bezproblemowe zdania stworzone ręką wypaloną, zmęczoną, uległą wobec wielekroć powielanych wzorców. Żalów chryje, // Albo okrągłe zera [...] jak zracho¬wane jaja są więc wytworem ręki niezdolnej do przelania myśli u¬lotnej, wysokiej, lekkiej, doniosłej i tylko niekiedy pojawia się bły¬skotliwa refleksja, ukryta w gąszczu trywialnych treści. W drugiej strofie poeta nakreślił zadania i cele poezji, która powinna służyć społeczeństwu ożywczą wodą zdrojów Mojżeszowych i uwznioślającą ideą – Żaglem anielskiego skrzydła. Z tym za¬leceniem wiąże się przestroga przed sztucznością, pozorem, blichtrem: Nie bądź papugą uczuć ani marzeń kraską. Zadania poezji zostały tu określone w zdecydowanym postulacie arty¬stycznym: Sokolim prawem wichry pozagarniaj w siebie, Nie płowiej skwarem słońca i nie ciemniej słotą; Dzikie i samodzielne, sterujące w niebie, Do Żadnej czapki klamrą nie przykuj się złotą. Pióro – symbol poezji – ma być odporne na wszelkie wpływy, nie może poddawać się aktualnym modom i różnym okolicznościom, ma być bezinteresowne i bezkompromisowe. Dzięki swojej nieza¬leżności będzie orężem prawdy i ostoją zasad moralnych. Najkrótsza, trzecia część wiersza, w czterowierszu podsumowuje owe refleksje: Albowiem masz być piórem nie przesiąkłym wodą Przez wichrów i nawałnic bezustanne wpływy, Lecz piórem, którym ospę z krwią mięszają młodą, Albo za wartkie strzałom przytwierdzają grzywy. Poezja ma więc zaszczepić społeczeństwo przed najgroźniejszą cho¬robą – upadkiem moralnym prowadzącym do zagłady człowieczeństwa. Twórczość poetycka nie powstaje sama dla siebie lub tylko dla racji estetycznych – ma do spełnienia doniosłe zadania pojmowane w kategoriach etyki w wymiarze społecznym. Pusta, uciekająca od aktualnych problemów, ujęta w zaokrąglonych „zerach”, w utartych, gładkich formułkach, do których przyzwyczajone jest od lat ludzkie oko i ucho, nie ma żadnego znaczenia, niczego nie odmieni ani nie uzdrowi – z takiej twórczości nie tylko można, ale trzeba zrezygnować. Wiersz Pióro ma charakter programowy, w formie liryki bezpo¬średniej postuluje i nakazuje odnowę poezji jako dziedziny twórczo¬ści społecznie i moralnie zaangażowanej. W trybie rozkazującym podmiot formułuje zadania, jakie pióro powinno spełniać: Nie bądź papugą uczuć ani marzeń kraską; Do żadnej czapki klamrą nie przy¬kuj się złotą (metafora przestrzegająca przed uleganiem różnym i¬deologiom); [...] masz być piórem nie przesiąkłym wodą. Norwid chętnie stosuje epitety i przenośnie, które służą określeniu pióra i poezji, np.: anielskie skrzydło, czarodziejska laska, dzikie i samo¬dzielne. Narzędzie pracy twórczej podlega tu również ożywieniu, np.: wlano w ciebie duszę, łowisz myśl, wzdrygasz się. Pióro – narzędzie pisarskiej aktywności – stało się w wierszu Norwida przedmiotem obdarzonym szczególnym znaczeniem i mi¬sją. Nazwane Żaglem anielskiego skrzydła może i powinno udźwi¬gnąć ciążące na nim zadania: błyskotliwości, ulotności, kondensacji myśli (masz być piórem nie przesiąkłym wodą), ochrony przed mo¬ralnym zagrożeniem (skojarzenie ze szczepionką przeciw ospie) oraz uleganiem ideologicznym wpływom.