"Folwark zwierzęcy" - język jako narzędzie kształtowania świadomości

Język jako narzędzie kształtowania świadomości Wypędzenie pana Jonesa, rywalizacja Snowballa i Napoleona, wprowadzenie nowych metod rządzenia przez tego drugiego to okaz¬ja do zaobserwowania przemian, jakie następują w życiu polity¬cznym, społecznym i gospodarczym totalitarnego państwa. Towarzyszy im wachlarz środków służących kształtowaniu więzi, so¬lidarności w działaniu, wymuszaniu posłuchu i karności oraz kształtowaniu świadomości niezgodnej z prawdą historyczną. Temu celowi, oprócz elementów plastycznych (flaga, czaszka Majora), muzycznych (propagowany a potem zakazany hymn Zwierzęta Anglii) i im podobnych, służą przede wszystkim środki językowe. Squealer – co prawda – przemawia w otoczeniu psów i zawsze może liczyć na zakrzyczenie oponentów przez owce, jednak podstawowym narzędziem skutecznego działania jest dlań język. Prześledźmy ko¬lejne etapy rozwoju zdarzeń na folwarku, zwracając uwagę na sło¬wnictwo, specyficzną stylistykę i nastroje towarzyszące wypowiedziom. Przeczuwający swoje odejście Major wzywa zwierzęta na zebranie. Tam dokonuje oceny ich sytuacji, mówi o niewoli, harówce, poniżeniu. Domaga się mobilizacji sił i przepędzenia człowieka, którego nazywa wrogiem. Posługuje się hasłami, używa trybu rozkazującego, w zwrotach do zgromadzonych daje się wyczuć opiekuńczy ton, troskę o ich przyszłość, odpowiedzialność za losy folwarku. Major zalecił a nawet nakazał przyjęcie zasady równości i braterstwa zwierząt. Realiom życia w Dworskim Folwarku przeciw¬stawił sen o szczęśliwej ziemi bez człowieka. Zaproponował również łatwo wpadający w ucho, prosty, ale patetyczny hymn Zwierzęta Anglii, powołując się na tęsknotę do wolności, która towarzyszyła zwierzętom od czasów jego dzieciństwa. Jest to przykład utworu zachęcającego do powstania i wzmożonej pracy, by je przyspieszyć, głoszącego nadzieję na wolność i likwidację głodu. Język posłużył Majorowi do nakreślenia kontrastowych wizji rzeczywistości i przyszłego szczęścia oraz do sformułowania haseł i przytoczenia hymnu (ten był jakoby znacznie wcześniejszy), który miał stale przy¬pominać o powstaniu – Major wprost użył tego określenia. Przewrót dokonany przez zwierzęta na folwarku i przejęcie władzy po wypędzeniu człowieka, poza wieloma działaniami praktycznymi, wywołał pewne konsekwencje językowe. Najpierw dokonano zna¬miennej zmiany nazwy gospodarstwa, wyraźnie wskazując nowy model – to już nie Folwark Dworski, ale Zwierzęcy (po nawiązaniu współpracy z ludźmi powrócono do dawnej nazwy, co symbolizuje powrót do modelu znanego z minionych czasów). Demokratyczny charakter nowej rzeczywistości dobitnie miały sugerować i podkreślać zasady Animalizmu sformułowane w siedmiu zrozumiałych zdaniach uwiecznionych na ścianie stodoły. Miało to być prawo obowiązujące wszystkich, normujące postępowanie zwierząt w duchu braterstwa i równości, a przy tym formuły sugerujące wyraźne odcię¬cie się od dotychczasowych reguł kojarzących się z człowiekiem –znienawidzonym wrogiem. Językowy kształt formuł prawnych dawał zwierzętom poczucie bezpieczeństwa, zaś rządzącym narzucał ryzy, w ramach których mogli postępować. Od czegóż jednak sprawdzona metoda językowej manipulacji? Do poszczególnych przykazań wystarczyło dopisać odpowiednie słowa, by w znaczący sposób zmienić ich wymowę i tym sposobem nadal postępować zgodnie z prawem (tyle, że podstęp¬nie zmienionym). Squealer używa odpowiednich elementów językowych i tonów, dobieranych do okoliczności. Zachęta do wzmożonego wysiłku odby¬wa się z użyciem argumentów nie do odparcia – od efektów pracy zależy szczęście ogółu, bezpieczeństwo i dobra opinia o folwarku. Pochwała przywódcy rozpoczyna się zazwyczaj od ukazania jego wielkich zasług dla wszystkich zwierząt, towarzyszy temu niekiedy niemożliwa do sprawdzenia statystyka osiągnięć wyrażona w liczbach oraz wzniosłe określenia Napoleona świadczące o jego geniuszu, wrażliwości, trosce o podopiecznych. W takich wystąpie¬niach Squealer przybiera miły ton, jest spokojny, ale stanowczy. Zupełnie inny charakter mają oskarżycielskie wyjaśnienia, mające na celu ukazanie przyczyny wszelkich niepowodzeń. Snowball zasłużył sobie na szczególnie wzburzony głoś świńskiego demagoga. Squealer oskarża, wymienia winy, przedstawia dowody (z reguły wymyślone lub niepodlegające weryfikacji). Używa krótkich zdań wykrzyknikowych, mówi z najgłębszym przekonaniem o słuszności swoich słów. Jeżeli trzeba, nagina prawdę, która wydaje się niepod¬ważalna. Potrafi wmówić zwierzętom największe kłamstwa, np. to, że Snowball nigdy nie otrzymał odznaczenia. Dzięki mistrzowskiemu operowaniu językiem mistrz propagandy potrafi skłonić do wytężonej pracy, nauczyć uwielbienia dla przywódcy, oskarżyć winnych i uza¬sadnić najbardziej wymyślne uczynki, których nikt nie popełnił (np. współpraca niektórych zwierząt ze „zdrajcą” Snowballem). Każda decyzja władzy znajduje uzasadnienie w sprawnie prowadzonej językowej grze ideologicznej. Squealer chętnie posługuje się odpowiednią intonacją, by pod¬kreślić szczególnie istotne fragmenty swojej wypowiedzi i tym samym uczynić je niepodważalnymi, np. To dla waszego dobra pijemy mleko i gadamy jabłka (35, podkreślenia – aut.). Bez szczególnego nacisku na zaimek nie byłoby tej siły argumentacji, nie można byłoby również uzyskać efektu zaskoczenia, który nie pozwala zwierzętom zareagować na taki pogląd. Squealer używa nie tylko różnych tonów, odcieni stanowczości, ale również powtórzeń”: Nasz Przywódca, towarzysz Napoleon – oznajmił Squealer powoli i dobit¬nie – twierdzi kategorycznie, powtarzam kategorycznie (77, pod¬kreślenia – aut.). Swoistym słowem-straszakiem jest „Jones”. Bywa ono wypowiadane w sytuacji, gdy trzeba pilnie rozwiać wątpliwości, powstrzymać przed pytaniami, przekonać o jedynie słusznych decyz¬jach władzy. Stale używa się też określeń podnoszących rangę wodza: Przywódca, Ojciec Wszystkich Zwierząt, Postrach Ludzkości, Dobroczyńca Owczarni, Przyjaciel Kacząt (86), oraz pochwał zupełnie oderwanych od rzeczywistości, np. okrzyk krowy: „Dzięki naszemu Przywódcy, towarzyszowi Napoleonowi, woda ma przewspaniały smak!” (86) – widać tu skutek ideologicznej „obróbki” zwierząt. Wysławianiu wodza została podporządkowana literatura. Minimus zestawia największe wymyślone zasługi Napoleona, które w swojej przesadzie brzmią niekiedy groteskowo: Sierot dobroczyńco! Szczęścia krynico! Panie wiadra z pomyjami! Dusza ma plonie Miłością do Ciebie [...] (87) Nowomowa, jaką charakteryzuje się rzeczywistość totalitarnego systemu, obejmuje nazewnictwo wydarzeń, świąt, odznaczeń, obiek¬tów użyteczności publicznej, którym nadaje się wręcz rangę pom¬ników – np. Wiatrak Napoleona, Bitwa pod Oborą, oraz liczne hasła na różne okazje, które można odpowiednio – zależnie od sytuacji zmieniać, np. „Śmierć Frederickowi” na: „Śmierć Pilkinglonowi” (91) lub: „Cztery nogi: dobrze, dwie nogi: tle!” na „Cztery nogi: dobrze, dwie nogi: lepiej!” Były wśród nich akcenty stałe i niepodważalne, m.in.: „Niech żyje towarzysz Napoleon!” (105), „Niech tyje Folwark Zwierząt!”. Przy pomocy jeżyka świnie wytwarzały barierę pomiędzy władzą a społeczeństwem, odsuwając w ten sposób możliwość jakiejkolwiek dyskusji. Używano wówczas słów ogółowi nieznanych, brzmiących poważnie i uczenie, np. memoranda, protokoły itp. Squealer zdawał sobie również sprawę z konsekwencji użycia takiego czy innego wyrażenia. Kiedy mówił o uszczupleniu racji żywnościowych, nie wypowiadał słowa „zmniejszenie”, ale „regulacja” (102), które ma szerszy zakres znaczeniowy i może również oznaczać „zwiększenie”. Mylnej interpretacji służył także kontekst – zwykle podawano zwierzętom dane świadczące o rozwoju folwarku. Powyższe uwagi pozwalają dostrzec rangę jeżyka w kształtowaniu postaw społecznych, kreowaniu pożądanego wizerunku władzy, szerzeniu propagandy sukcesu lub usprawiedliwianiu niepowodzeń. Środki językowe wypracowane przez totalitaryzm, swoista „nowomowa”, prowadziły do określonych skutków. Dzięki nim władza umiejętnie mogła manipulować masami: skłaniać społeczeństwo do korzystnych dla niej zachowań, bronić się przed ewentualnymi niepokojami, tworzyć nową „prawdę”, która ma mocne podstawy w umiejętnie podawanych kłamstwach. Wobec demagogii i reto¬rycznych kwalifikacji nawet niespójne elementy całości były odbie¬rane jako właściwe. Systemy totalitarne korzystały ze skutecznego narzędzia manipulacji, jakim jest język, zaś Orwell pokazuje w Folwarku Zwierzęcym, jak sprawnie można było osiągać tą metodą zamierzone cele.