Przesłanie wyłaniające się z Pana Tadeusza

Mickiewicz stworzył epos w latach 1832-34 na emigracji w Paryżu. Na genezę utworu składają się czynniki polityczne - spór stronnictw postępowego i konserwatywnego, wojny Napoleona z lat 1811-12 oraz osobiste - tęsknota za ojczyzną; wspomnienia z dzieciństwa. "Pan Tadeusz" nawiązuje do historii Polski - od konfederacji barskiej, w której brał udział Maciej Dobrzyński. Stolnik Horeszko był zwolennikiem reform w obradach Sejmu Wielkiego. Motywy muzyczne Jankiela ujmują Konstytucję 3. majową, powstanie kościuszkowskie, rzeź Pragi, powstanie Legionów Dąbrowskiego. Mickiewicz zawarł wizję narodu, który dążąc do niepodległości, zniesie pańszczyznę i podziały stanowe. Wykreował Jacka Soplicę, bohatera dynamicznego, który przeżywa jedyną w życiu, nieszczęśliwą miłość do Ewy Horeszkówny. Przeżywa wewnętrzny konflikt po dokonaniu zbrodni. Dokonuje ekspiacji - wstępuje do zakonu bernardynów, walczy i organizuje powstanie na Litwie. Bohater, podobnie jak Wallenrod, rezygnuje ze szczęścia osobistego. Nie jest jednak samotnym bojownikiem, lecz emisariuszem; agituje szlachtę i chłopów do wspólnej walki. Mickiewicz często używał słowa "ostatni", aby podkreślić upadek sarmackiej Polski. Rodzi się nowe, postępowe, demokratyczne pokolenie (Tadeusz, Robak). Poetę cechuje jednak przywiązanie do tradycji; obyczajów (polowania, grzybobrania, biesiady, "czarna polewka"). Poeta idealizuje i personifikuje opisy przyrody - nadaje jej baśniowy charakter. Człowiek żyje w harmonii z rytmem natury. "Pan Tadeusz" to księga patriotyzmu, napisana (podobnie jak "Trylogia" Sienkiewicza) "ku po-krzepieniu serc".