Postacie kobiece w "Nad Niemnem"

Postaci kobiece Powieść Orzeszkowej prezentuje niesłychanie bogatą gamę postaci kobiecych, z których każda stanowi odrębny typ i wyposażona zostaje w wyraziste cechy osobowości. Emilia Korczyńska, żona Benedykta, byłaby niemal karykaturalną „żoną modną” swojej epoki, gdyby nie pogłębienie jej rysów psychologicznych o piętno melancholii za przeszłością, której nieokreśloność zdaje się skrywać jakąś tajemnicę. Jako że „czas przeszły” powieści nacechowany jest całym szeregiem dodatkowych znaczeń i skojarzeń, tęsknota Emilii za tym, co minęło, zyskuje wymiar tragedii. Jej rzeczywiste i urojone choroby, ataki płaczu i histerii mogą mieć – jak zdaje się sugerować Orzeszkowa – nieco poważniejsze przyczyny niż nawet sama bohaterka chciałaby ujawnić. Kryzys uczuciowy przeżywany przez Korczyńskich zdaje się być – na płaszczyźnie emocjonalnej – powtórzeniem tego rozbicia duchowego, jakie stało się udziałem całego społeczeństwa po klęsce powstania. Emilia i Benedykt spotykają się w swoim salonie jako ludzie zupełnie sobie obcy i zarazem oboje nad tą obcością bolejący. Takie odczytanie postaci Emilii zdaje się uzasadnione w kontekście dwóch innych sylwetek kobiecych, Teresy i młodziutkiej Leonii, które powtarzają gesty i zachowania pani Benedyktowej, ale są tylko jej śmiesznymi karykaturami, prezentowanymi z satyrycznym zacięciem. Wyjątkową bohaterką jest Andrzejowa Korczyńska, o której była już mowa wcześniej. Orzeszkowa poświęca jej cały niemal odrębny rozdział, można wręcz odnieść wrażenie, iż niektóre myśli, poglądy i oceny wyrażane przez tę bohaterkę stanowią odautorski komentarz do zdarzeń, i że – za pośrednictwem powieściowej postaci – wypowiada się wprost sama autorka. Swoistą repliką Andrzejowej jest Klotylda Korczyńska, młoda żona Zygmunta, która najwyraźniej podziela sposób myślenia, ideały duchowe i wzorce matki, brakuje jej jednak wewnętrznej siły i niezależności – przez co z góry skazana jest na klęskę. Drugoplanowe postaci kobiece, reprezentujące społeczność zaścianka, aczkolwiek silnie zindywidualizowane – psychologicznie, a nawet językowo – wyposażone są w wiele cech wspólnych. Elżusia, Antolka, Starzyńska, a nawet (wyższa stanem, ale bliska poprzez ubóstwo i tryb życia) Kirłowa to kobiety o silnej osobowości, samodzielne, realizujące się poprzez swoją pracę i rodzinę. Same o tym nie wiedząc, są w gruncie rzeczy emancypantkami na miarę swego środowiska i czasu. W swoich działaniach i sądach niezależne, potrafią z godnością stawiać czoła trudnym sytuacjom, często nawet okazują się silniejsze niż ich partnerzy życiowi. I tutaj (jak wcześniej w przypadku postaci pani Emilii) typ bohaterki silnej, wyemancypowanej i samodzielnej ma swoje karykaturalne powtórzenie – jest nim Domuntówna. Nawet jednak i ta, wyposażona w wiele cech komicznych bohaterka, przedstawiona jest w sposób świadczący o sympatii Orzeszkowej. Jeszcze raz wypada podkreślić, że każda z kobiet wymienionych w tej grupie jest pełna, bogata, pokazana w wielu kontekstach, charakteryzowana bezpośrednio, poprzez dialog, wewnętrzne rozmyślania oraz działanie. Bohaterką zasługującą na odrębną charakterystykę jest Marta. Przez niegdysiejszy brak odwagi skazana na upokarzającą i pracowitą egzystencję w domu kuzyna, zachowuje krytycyzm sądów o ludziach i o samej sobie. Potrafi obiektywnie przyznać się do własnych błędów. Sucha, kostyczna, pełna zgryźliwej ironii zachowała jednak wiele ciepła, życzliwości dla innych i świata. Sarkazm jest tylko rodzajem tarczy obronnej chroniącej ją przed złośliwościami otoczenia. Nadal jest jednak Marta kobietą wrażliwą, mądrą i serdeczną w kontaktach z najbliższymi, a ciężka praca wprawdzie zniszczyła jej zdrowie fizyczne, ale nie tknęła duszy. To między innymi dzięki jej mądrym interwencjom mieszkańcy Korczyna potrafią odnaleźć się nawzajem mimo licznych zadrażnień i konfliktów, to wreszcie ona potrafiła uświadomić Justynie jej własne pragnienia i utwierdziła dziewczynę w słuszności podejmowanych wyborów. Najbogatszą wewnętrznie i najważniejszą z punktu widzenia całości akcji postacią jest Justyna. Wątek „dumnej rezydentki”, która odrzucając starania swych arystokratycznych wielbicieli, oddaje w końcu rękę zagrodowemu szlachcicowi, służy kompozycyjnemu zespoleniu dwóch światów. Ewolucja jaką przechodzi Justyna, jej rozwój duchowy, wewnętrzne przemiany, ukazane są niezwykle wnikliwie, a poszczególne sceny i dialogi puentują kolejne etapy rodzącej się samoświadomości bohaterki. Nie jest to może przemiana na miarę romantycznego przełomu Konrada, ale i tak przyniesie ona doniosłe konsekwencje społeczne i obyczajowe. To właśnie Justyna (a nie Jan czy Witold) jest autentyczną nosicielką i reprezentantką nowych idei, wyrosłych nie z lektur i teoretycznych rozważań, lecz z osobistych doświadczeń i pracy. Postawa Justyny zdaje się zapowiadać powstawanie nowego społeczeństwa. Znamienne, że z woli Orzeszkowej to właśnie kobieta czyni przełomowy krok na drodze ewolucji społecznej. Dojrzewanie duchowe Justyny doprowadza ją do wyzwolenia spod krępujących i niszczących jej osobowość norm i zasad, ale jej emancypacja daleka jest od groteskowego i wynaturzonego feminizmu, ukazanego np. przez Prusa w Emancypantkach. Justyna dołącza do innych typów kobiecych powołanych do życia przez Orzeszkową, stanowiąc najdoskonalsze wcielenie „nowego człowieka” epoki pozytywizmu mądra, niezależna intelektualnie, młoda, przygotowana do życia, samodzielna, odważna, spontaniczna, krytyczna wobec otoczenia i samej siebie, wolna. Jej dochodzenie do wolności było wprawdzie kosztowne i pełne cierpienia, ale jego efektem jest – pełny człowiek. Wypada jeszcze może zauważyć, że główne postaci kobiece stworzone przez Orzeszkową układają się we wzajemnie uzupełniające się pary: Marta – Justyna, Emilia – Teresa, Andrzejowa – Klotylda.