Mowa niezależna, zależna, pozornie zależna

Narracji towarzyszą, jako druga płaszczyzna językowa, wypowiedzi postaci, które są wobec niej strukturalnie podrzędne: mowa niezależna (oratio recta) sposób przytoczenia wypowiedzi postaci w tekście narracyjnym. Zakłada reprodukowanie słów tak, jak miały zostać wypowiedziane. Np. “Czas wszystko leczy” — powiedział kapłan. W wypowiedziach takich dominuje forma pierwszej osoby gramatycznej niezależnie od form występujących w tekście osoby cytującej, zaś łącznikiem pomiędzy narracja a wyodrębnionym z niej monologiem są takie słowa, jak “pomyślał, myślał, rzekł” itp. Po nich bezpośrednio następuje dosłowne przytoczenie wypowiedzi bohatera w niezawisłej formie składniowej W mowie niezależnej utrzymane są zawsze dialogi. mowa zależna oznacza całkowite wchłonięcie słów bohatera prze opowiadanie narratora. Przenikając najbardziej kryte myśli i doznania wewnętrzne bohaterów, daje on w ten sposób świadectwo swojej absolutnej wszechwiedzy o przedstawionym świecie. Np. Kapitan pomyślał wówczas, że czas wszystko uleczy mowa pozornie zależna jest chwytem stylistycznym charakterystycznym dla prozy współczesnej. Polega ona na przytoczeniu monologu wewnętrznego za pośrednictwem środków zarówno narracyjnych, jak i dramatycznych. Cechuje ją zatem zamierzone przeciwieństwo między kształtem gramatycznym przytoczenia i jego postacią stylistyczna. Narrator mówi niby od siebie, posługuje się formami językowymi właściwymi opowiadaniu, a w rzeczywistości przekazuje wiernie tok myśli i doznań bohatera, nie angażując się w ich referowanie. Mowa pozornie zależna osiągnęła duże znaczenie m.in. w powieści psychologicznej. Chętnie posługiwali się nią S. Żeromski, J. Kaden-Bandrowski, Z. Nałkowska, T. Breza. Mówiąc o wypowiedziach postaci należy uwzględnić zarówno te, które rozwijane są przez jednego bohatera - monolog, jak i takie, które są rozwijane przez kilku - dialogi.