Motyw szatana w literaturze

Szatan__________ Szatan - Zły duch, według Biblii zbun¬towany przeciw Bogu anioł, nakłaniają¬cy człowieka do grzechu. W literaturze pojawia się jako zło wcielone. W odróż¬nieniu od diabła ma w sobie powagę i majestat. Przeraża, ale także fascynuje. Biblia (ST) - 1) Szatan pod postacią węża nakłania Ewę, by zerwała owoc z drzewa wiadomości dobra i zła i dała go także Adamowi. Za ten czyn Bóg przeklina Szatana i wprowadza nieprzy-jaźń pomiędzy niego a niewiastę, po-między potomstwo jego a potomstwo jej. 2) Szatan zakłada się z Bogiem, że jeśli Hiob doświadczy cierpień, odwróci się od Stwórcy. Bóg zgadza się, by Szatan nękał nieszczęsnego Hioba, ale nie mo¬że w żaden sposób dotknąć jego duszy. 3) Fragment Księgi Izajasza, „Satyra na upadek tyrana", interpretowany jest jako obraz upadku anioła, zwanego tu Synem Jutrzenki (jutrzenka w tłumaczeniu ła¬cińskim - lucifer, stąd imię Lucyfer). Zbuntował się przeciw Bogu, chciał zająć Jego miejsce i za karę został strącony do Szeolu. Biblia (NT) - 1) Szatan kusi Chrystusa podczas jego czterdziestodniowego po¬stu na pustyni. 2) Jezus wielokrotnie wypędza z ludzi Szatana, każąc mu na przykład wstąpić w stado świń. Dante Alighieri „Boska Komedia" - 1) Szatani w Piekle są jakby nadzor¬cami potępionych dusz. Oni też zadają im najsroższe cierpienia. 2) W ostatnim kręgu Piekła tkwi Lucyfer, zdrajca naj¬większy z istniejących, gdyż zdradził Boga. Stoi on w jeziorze swych łez, które zamarzło, gdyż porusza on swymi skrzydłami. Lucyfer ma trzy głowy i trzy paszcze (antyteza Trójcy Świętej). W każdej z paszcz cierpi straszliwe męki zdrajca (Brutus, Kasjusz i Judasz). M. Sęp-Szarzyński „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem" - Człowiek skazany jest w ży-ciu na nieustanną walkę, w której siły są bardzo nierówne. Po stronie dobra jest tylko ludzka dusza. Po stronie zła świat, ciało i on srogi ciemności hetman - Sza¬tan, który o nasze pilno czyni zepsowa-nie. Ch. Marlowe „Tragiczna historia do¬ktora Faustusa" - Faustus, alchemik, który posiadł już całą wiedzę, ale nie zna jeszcze tajemnicy przemiany metali w złoto, zawiera pakt z Szatanem. Za swoją duszę otrzymuje ponownie mło¬dość. Odmłodzony, popełnia z namowy Szatana wiele niegodziwości, za co zo¬staje skazany po śmierci na wieczne potępienie. J. Milton „Raj utracony" - Za sprawą intryg Szatana człowiek zostaje wypę¬dzony z Raju i skazany na pełne cierpień życie na ziemi. J.W. Goethe „Faust" -1) Szatan Mefi-stofeles zakłada się z Bogiem, że uda mu się przywieść starego uczonego Fausta do wiecznego potępienia. Pojawia się u starca i wykorzystując jego pragnienie poznania wszystkich tajemnic świata, zawiera z nim pakt, na mocy którego Faust otrzyma ponownie młodość, a w zamian za to jego dusza będzie należała do Szatana od momentu, gdy Faust wypowie słowa: Chwilo trwaj! Chwilo jesteś piękna. Podczas pierw-szego spotkania Mefistofeles mówi o so¬bie, że jest tej sity cząstką małą, która wciąż złego pragnie, a dobro wciąż działa. Potem dodaje: Jam częścią cz꬜ci, która ongiś wszystkim była, jam częścią tej ciemności, co światło zrodzi-ła. Jest więc Bóg jakby antytezą Szata¬na, bez którego, uosobienia Zła, nie mógłby istnieć On - wcielone dobro. Paradoksalnie działania Fausta, który pragnie dobra, przynoszą złe skutki; działania dążącego do zła Mefistofelesa mają skutki dobre (por. M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorzata"). 2) Po śmierci Fausta szatani zabierają jego duszę. Ale wysłani przez Boga aniołowie podej¬mują z nimi walkę, która kończy się klęską sił zła - Faust nie zostanie potę¬piony. A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - 1) Podczas Wielkiej Improwizacji co jakiś czas odzywają się głosy szatanów i anio¬łów. Duchy dobre i duchy złe walczą o duszę Konrada. 2) Konrad nie wypo¬wiada ostatecznego bluźnierstwa prze¬ciw Bogu. To zniecierpliwiony Szatan dopowie za niego: Carem. Po omdleniu Konrada szatani będą czynić sobie wy¬rzuty - ich niecierpliwość sprawiła, że Konrad nie osiągnął szczytów pychy, nie popełnił ostatecznego grzechu, nie należy więc do nich (mimo że Mic-kiewicz nazywa w tej scenie złe duchy diabłami, są to jednak szatani). Patrz: diabeł. 3) Za sprawą swojej pychy Kon¬rad zostaje opętany przez Szatana. Ksiądz Piotr dokonuje nad nim egzor-cyzmów. Udaje mu się pokonać złego ducha i uwolnić od niego Konrada, ponieważ jest sługą pokornym i cichym. Pychę i gniew zwyciężył pokorą i ufną wiarą. A. Mickiewicz „Reduta Ordona" - Tyran car jest jak Bóg silny, jak szatan złośliwy. J. Słowacki „Kordian" - 1) W noc końca wieku (31 grudnia 1799) Szatan wspomagany przez diabły tworzy ludzi nowego wieku, przywódców powstania listopadowego. Kunktatorzy, zdrajcy, niechętni walce, bez wiary w zwycięst¬wo - tacy są stworzeni przez Szatana przywódcy narodu. 2) W szpitalu wary-jatów odwiedza Kordiana Doktor-Sza-tan, który pokazuje mu wariatów - jed-nego, przekonanego, że jest krzyżem Chrystusa i drugiego, uważającego, że dźwiga na swoich ramionach sklepienie świata. Szatan przekonuje Kordiana, że jego idea samotnego poświęcenia się dla narodu była w równej mierze szaleńst-wem, jak rojenia obu obłąkanych. Z. Krasiński „Nie-Boska komedia" - Szatani kuszą hrabiego Henryka wid¬mem pięknej dziewicy, która uosabia ideał romantycznej kochanki. Potem na-kłaniają go, by skoczył w przepaść. Henryka ratują aniołowie. Z. Krasiński „Irydion" - Masynissa, przyjaciel i mentor Irydiona, okazuje się złem wcielonym - Szatanem, którego matką jest otchłań. Ch. Baudelaire „Litania do Szatana" - Szatan, nad wszystkie anioły mądry i wspaniały, Książę wygnania, mimo wszystkie klęski niepokonany i zawsze zwycięski, jest jedyną istotą, która może się ulitować ludzkiej nędzy. Jest ojcem przybranym dzieci, których Boga Ojca gniew i mściwość wygnały z rajskiego Ogrójca, więc do niego zwraca się człowiek, błagając o litość i pomoc. O. Wilde „Rybak i jego dusza" - Na sabacie czarownic, na który przyszedł rybak, by poznać tajemnicę pozbycia się swojej duszy, przeszkadzającej mu w ostatecznym połączeniu się z piękną wodnicą, pojawia się też Szatan. Jest to mężczyzna w aksamitnym stroju, o bla¬dej twarzy z wyrazem znużenia i delika¬tnych białych rękach. J. Kasprowicz „Dies irae" - Ewa, pra-matka grzechu, oddaje się Szatanowi, który przybrał postać węża. Ma to sym-bolizować upadek moralny ludzkości, oddanie się złu i grzechowi. Dzieje się tak, ponieważ Bóg stworzył człowieka skłonnym do grzechu. J. Kasprowicz „Święty Boże, Święty Mocny" - 1) ...jako ryczący lew Szatan po ziemi tej krąży i świat dostał się z milczącą zgodą obojętnego Boga pod panowanie zła. 2) Człowiek błaga Boga, by stanął do pojedynku z Szatanem i uwolnił świat od zła i cierpienia. Bóg milczy, obojętny na los swojego stwo¬rzenia. Nie pozostaje więc człowiekowi nic innego, jak zwrócić się do Szatana, który stał się panem świata. T. Miciński „Lucifer" - Upadły anioł, Lucifer, jest podobny człowiekowi w cierpieniu i rozpaczy, jak on wątpi i buntuje się przeciw boskiemu porząd¬kowi świata. To Lucifer jest dynamicz¬nym pierwiastkiem rzeczywistości, dzięki niemu dokonuje się kosmiczna ewolucja. L. Staff „Deszcz jesienny" - W desz¬czu przez ogród idzie Szatan smutny śmiertelnie. Dokonał dzieła zniszczenia, posiał szał trwogi i śmierć przerażenia, aż wreszcie, strwożon swym dziełem, Szatan-dekadent położył się na tym ka¬miennym pustkowiu i smutków potwor¬nych płomienne łzy płacze. M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza¬ta" - Woland-Szatan jest dystyngowa¬nym starszym panem, któremu towarzy- szy nieco dziwaczna świta. Był obecny, gdy Piłat wydawał wyrok na Jeszuę, jadł śniadanie z Kantem. Teraz przybył do Moskwy, by tu urządzić swój doroczny bal. Jego świta robi w mieście wiele zamieszania, on sam natomiast pozo¬staje na uboczu. Będąc uosobieniem Zła, w istocie czyni dobro - demaskuje moskwian, karze donosiciela, wreszcie za jego sprawą Mistrz powraca do Mał¬gorzaty i okazuje się, że rękopisy nie płoną. Do niego zwróci się Mateusz Lewita z poleceniem z góry, by zaoewnił Mistrzowi, który nie zasługuje na Świat¬ło, spokój. T. Mann „Doktor Faustus" - W trawe¬stującej historię Fausta opowieści o dziejach kompozytora Adriana Lever-kiihna Mefisto pojawia się nie jako subiektywne zjawisko, ale jako obiek¬tywne dokonanie, ucieleśnienie ahuma-nizmu. J. Iwaszkiewicz „Matka Joanna od Aniołów" - Przeorysza klasztoru w Lu-dyniu zostaje opętana przez szatany. Ksiądz Suryn podejmuje jako kolejny egzorcysta próbę uwolnienia matki Jo¬anny od Aniołów od nękających ją złych duchów. Wszelkie metody znane Sury-nowi zawodzą. Wreszcie zakochany w przeoryszy, by ją ratować, poddaje się sam władzy Szatana. Patrz: zło. N. Kazandzakis „Ostatnie kuszenie Chrystusa - Szatan podejmuje kilka¬krotnie próbę kuszenia Chrystusa. Wre¬szcie ostatni raz kusi go już na krzyżu, ukazując obraz szczęśliwego życia u bo¬ku Marii Magdaleny. Chrystus, w pełni świadom tego, co traci, nie poddaje się Szatanowi i umiera ukrzyżowany, doko¬nując aktu odkupienia. I. Levin „Dziecko Rosemary" - Rose-mary zostaje matką dziecka Szatana. W.P. Blatty „Egzorcysta" - Kilkunas¬toletnia dziewczynka, córka znanej ak¬torki, zostaje opętana przez Szatana, który wyniszczają psychicznie i fizycz¬nie. Egzorcyzmy prowadzą do śmierci dwóch księży, ale dziecko zostaje w końcu uwolnione od złego ducha. * „Szatan zawsze się wysila, żeby najponętniej ukazać się światu". (M. Miedźwiecka-Bohowityn) * „Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro". (J. W. Goethe) * , Jam ciemny jest wśród wichrów płomień boży..." (T. Miciński) * „Pierwsza mowa szatana do rodu ludzkiego zaczęła się najskromniej od słowa: dlaczego?" (A. Mickiewicz) * „Szatan i Kupidyn są kolegami, którzy idą razem w poszukiwaniu ludzi nie mających nic do roboty". (G. Sand) * „Radość wewnętrzna jest najgroźniejszą bronią przeciw szatanowi, który jest smutny 'z urodzenia'". (S. Wyszyński)