Geneza powieści "Nad Niemnem" E.Orzeszkowej

Geneza powieści Powieść, pisana w Miniewiczach i Grodnie od lata 1886 r. do sierpnia 1887 r., drukowana była po raz pierwszy w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1887 roku, a wydana osobno przez Gebethnera i Wolfa w Warszawie, w r. 1888. Pierwotnie zamierzony przez Orzeszkową tytuł – Mezalians (zapowiedź w formie notatki w „Tygodniku Powszechnym” w 1885) – uległ zmianie wraz z poszerzeniem epickiej perspektywy dzieła oraz ewolucją powieściowych postaci. „Obrazek rodzajowy” przekształcił się w obszerną powieść realizującą ambicje artystyczne i ideowe Orzeszkowej. Losy bohaterów nakreślone zostały na szerokim tle historycznym i obyczajowym, dzięki czemu portret pokolenia nabrał charakteru narodowego eposu. Waga przedstawionych problemów politycznych i społecznych, stanowiących tło fabuły, została podkreślona poprzez szereg świadomych nawiązań i aluzji do Pana Tadeusza. Przydały one powieści głębi historiozoficznej i filozoficznej, a zarazem uczyniły z głównych bohaterów postaci typowe dla swojego, środowiska i epoki, a przy tym – uniwersalne. Stosunek do własnej przeszłości – w wymiarze historycznym, pokoleniowym i osobistym – oraz umiejętność wyboru tradycji i idei, które potrafiłyby sprostać wymogom epoki, nie niszcząc fundamentalnych i ponadczasowych wartości, to sprawy ważne dla każdego pokolenia i w każdym czasie. Powieść ukazuje rozległy obraz społeczeństwa na przykładzie dziejów kilku powiązanych ze sobą rodzin. Tłem tej sagi są ważne wydarzenia polityczne, przedstawione – z uwagi na obostrzenia cenzury – w sposób zawoalowany i aluzyjny, na przykład w retrospekcjach bohaterów lub jako przytaczane opowieści ludowe, konstruowane w poetyce legendy czy baśni z nieokreślonej przeszłości. Dla czytelnika jasne było jednak, iż w rzeczywistości Orzeszkowa mówi o najbardziej aktualnych i współczesnych problemach dotyczących życia narodu. Tematem powieści są bowiem – powstanie styczniowe i jego upadek, chwilowe (na czas zrywu zbrojnego) zjednoczenie i następnie rozbicie i podzielenie społeczeństwa polskiego, a wreszcie skutki tych wydarzeń dotyczące bezpośrednio najmłodszego pokolenia Polaków. Cała powieść jest patetycznym wezwaniem do wierności wobec ziemi i przeszłości, apoteozuje bezkompromisową, idealistyczną ofiarność, patriotyczne i demokratyczne dziedzictwo ideowe roku 1863. Mimo ograniczeń cenzuralnych pisarce udało się znaleźć dla tego zespołu idei adekwatne wcielenie Literackie. Uruchomiła w tym celu środki – jak je nazywała – „języka więziennego”, pełnego niedopowiedzeń, peryfraz, aluzji (np. w opowiadaniu Janka Bohatyrowicza o bitwie), a przede wszystkim siłę ewokacyjną dwóch wielkich symbolów – mogiły Jana i Cecylii oraz mogiły powstańczej.1 Orzeszkowa wskazuje niebezpieczeństwa czyhające na „pokolenie synów”: groźbę zagłady duchowej polegającą na utracie idei niepodległościowych i uczuć patriotycznych oraz zagłady czysto biologicznej – wynikającej ze zubożenia społeczeństwa, degeneracji fizycznej i umysłowej. Wreszcie – w perspektywie wielopokoleniowej – dostrzega zagrożenie największe: ostateczne pogrzebanie szans na odrodzenie państwa, będące skutkiem ukazanych procesów politycznych i ekonomicznych (emigracji najbardziej wartościowych i twórczych warstw społeczeństwa, „duchowej emigracji” wrażliwych i okrutnie okaleczonych przez życie jednostek i narastającej bierności, ułatwiającej działalność zaborcy – od „reformy” prawa i szkolnictwa po przejmowanie własności ziemskich). Do tego ogromnego zestawu problemów możemy dodać bogactwo typów i postaw, charakteryzowanych przez Orzeszkową nieschematycznie, stanowiących pogłębione studium psychologiczne. Zwłaszcza portrety bohaterów należących do najmłodszego pokolenia nakreślone zostały bardzo wnikliwie, z uwzględnieniem różnorodności postaw i zachowań oraz ich wewnętrznego rozwoju. Drobiazgowe opracowanie psychologicznych portretów kilkudziesięciu postaci, ukazywanych bardzo wnikliwie i charakteryzowanych na tle swojego środowiska w bezpośrednich opisach, w działaniu i poprzez rozbudowane dialogi, miało w intencji pisarki dać czytelnikowi pełną wiedzę o społeczeństwie polskim około roku 1885. Typy charakterystyczne dla epoki i środowiska – niespełniony artysta, okaleczony duchowo narkoman, zafascynowany techniką zapaleniec – nie tylko prezentują swoje racje, ale (dzięki umiejętnej konstrukcji fabuły) oddziałują na siebie wzajemnie, dojrzewają, ewoluują. Dyskusje światopoglądowe, konflikty idei i postaw, można odczytywać w kontekście dyskursu romantyków z pozytywistami, ale także bardziej uniwersalnie. Refleksje na temat roli sztuki, sensu życia, filozofii pracy, dylematu „być” czy „mieć” – brzmią dzisiaj zaskakująco aktualnie i wnikliwy czytelnik łatwo dostrzeże, iż powieść Orzeszkowej właściwie się nie zestarzała. Wykorzystując jako integralną część fabuły legendy i mity z przeszłości dalekiej (epoka jagiellońska) i bliskiej (rok 1863), Orzeszkowa odsłania genezę przedstawionego w powieści świata. Szeroko rozbudowane tło pejzażowe zdarzeń (realia nadniemeńskiej flory i fauny mają wręcz wartość naukowego studium) nadało powieści epicką wielostronność i pełnię. Zespolenie tradycji niepodległościowego romantyzmu i pozytywistycznej pracy u podstaw, martyrologicznego patosu i optymistycznej afirmacji życia, rodzajowego weryzmu i poetyczności – wszystko to czyni z Nad Niemnem zjawisko literackie niepowtarzalne w twórczości Orzeszkowej, jedyne również w całej literaturze tego okresu. Powieść, będąca świadomym nawiązaniem do Pana Tadeusza, stanowiła zarazem zapowiedź ambicji epickich prozy młodopolskiej.2