Bohaterowie "Tanga"

Bohaterowie – stereotypy Tango jest jednym z kilku dramatów Mrożka, w którym pojawia się para bohaterów reprezentujących dwa odrębne światy. Jeden z nich to inteligent, drugi – prostak lub wręcz cham (by użyć często stosowanego przez krytyków określenia). Pierwszy charakteryzuje się wrażliwością lecz jest życiowym słabeuszem, a nawet lebiegą, zaś drugi idzie przebojem przez świat i dzięki wrodzonemu tupetowi szy¬bko podporządkowuje sobie pozornie silniejszego (w każdym razie stojącego wyżej w społecznej hierarchii) reprezentanta nauki albo sztuki. Ten model zestawiania postaci wypełnia powszechnie znany dramat Emigranci. Taką opozycję przedstawia autor również w napisanym wcześniej Tangu. Artur i Edek są osobami które narzucają innym swój sposób myśle¬nia i pogląd na świat. Artur, student (kilka fakultetów), stara się przy¬wrócić w swojej rodzinie – wyzwolonej z wszelkich ograniczeń, sprzeciwiającej się wobec tradycji-właściwy obraz. Młody inteligent uważa, że takie pojmowanie wolności, jakie demonstrują swoim zachowaniem jego bliscy, jest patologią i w tej sytuacji on musi użyć wszelkich sposobów, by uzdrowić ich z tej niebezpiecznej choroby. Jego argumentacja jest prosta – skoro nie ma żadnych rygorów, ograniczeń, porządku, to nie może być mowy o wolności. Artur rozu¬mie to pojęcie jako możliwość wyboru. Całkowita, wszechogarnia¬jąca wolność realizowana we wszystkich przejawach życiowej akty¬wności jest w gruncie rzeczy niewolą. Artur propaguje powrót do dawnych zwyczajów, narzucenie po¬rządku zgodnego z uświęconą tradycją i hierarchią wartości, uzdrowienie wzajemnych relacji bohaterów uwikłanych w liczne związki erotyczne (w myśl hasła głoszącego wolność seksualną). Zadanie, jakie postawił sobie Artur, dotyczy członków rodziny i dwoj¬ga osób przebywających w domu jego rodziców: Ali i Edka. Wobec wszystkich bohaterów młody „odnowiciel świata” stawia warunki i stara się na powrót wtłoczyć bliskich w ramy pewnych norm społecznych, rodzinnych i towarzyskich. Kryzys moralny, degradacja norm obyczajowych i fałszywe pojmowanie wolności stały się poważnym zagrożeniem dla tej rodziny. Artura razi przede wszystkim niechlujność ojca, awangardowego, ciągle poszukującego artysty, nowoczesne podejście do małżeństwa jego matki, kobiety „wyzwolonej”, związanej z nieokrzesanym prostakiem, Edkiem, korzystającej ze swobody, na którą pozwala jej Stomil. Młody bohater stara się także wpłynąć na postępowanie Eugenii, swojej babki, również Tyjącej w stylu narzuconym przez małżonków – Stomila i Eleonorę. Staruszka hołubi nadużywającego gościnności natręta, Edka, chętnie grywa z nim w karty, używając przy tym języka rażącego w ustach osoby w podeszłym wieku. Artur w groteskowy sposób sprowadza ją do stereotypowej postaci – osoby, którą wiek skłania do refleksji o wieczności. Temu celowi służyć ma karne odpoczywanie Babci na katafalku pozostałym po dziadku i stanowiącym od dziesięciu lat dosyć szczególne wyposażenie tego mieszkania. Katafalk, stary wózek dziecięcy, bałagan przerastający wszelkie wyobrażenia o niechlujstwie są symbolami wyzwolonego z wszelkich więzów stosunku da rzeczywistości. Bezwolny wuj Eugeniusz również podlega „wychowawczej” działalności odnowiciela dawnych konwencji i szybko staje się jego prawą ręką a zarazem „podkomendnym”. Ala, narzeczona Artura, także uległa stylowi charakterystycznemu dla tego domu. Nie oczekuje, a nawet sprzeciwia się zaręczynom i ślubowi, nie widzi nietaktu, ani tym bardziej niemoralnego zachowa¬nia w tym, że w wyznaczonym dniu ślubu popełniła „skok w bok”. Dla narzeczonego jest to tym większy cios, że partnerem Ali okazał się gbur i prostak, Edek. Przeciwko niemu Artur kieruje całą swoją agresję. Przecież to właśnie Edek wdarł się w życie rodziny i – co gorsza – zaimponował domownikom swoją „prostotą” i „bezpośred¬niością”, a nawet zjednał sobie ich sympatię. Artur jednak nie potrafi wybaczyć intruzowi, że wystawił na pośmiewisko męską godność ojca i znieważył matkę. Jak widać z tej krótkiej konfrontacji osób, stanowią one postaci stereotypowe, o uproszczonym, schematycznym rysunku charaktero¬logicznym. Na tle całej tej grupy w sposób szczególny wyróżnia się Artur. Nikt nie podziela jego poglądów ani marzeń (poza chwilowym, koniunkturalnym aplauzem wuja Eugeniusza). Paradoksalnie – przed¬stawiciel młodego pokolenia dąży do odnowienia dawnych, trady¬cyjnych form, nie przystaje na modną nowoczesność wyrażającą się w łamaniu norm i zwyczajów. Lansowany w rodzinie styl poddaje ostrej krytyce, a kiedy nie uzyskuje zrozumienia, próbuje siłą przekonać pozostałych do swoich racji. Początkiem odnowy tradycji i powrotu do zasad moralnych ma być prawdziwy, zgodny z kon¬wencją, ślub Artura z Alą. Kiedy już wydaje się, że plan się powiedzie, bohater dochodzi do wniosku, że odnowienie dawnej formy nie jest właściwe, ani nawet możliwe. W tej sytuacji postana¬wia poświęcić się i podporządkować wszystkich idei. Fiasko wszelkich poczynań Artura, potwierdzone faktem jego śmierci, jest równoznaczne z pogrążeniem idealistycznych haseł. Zepsucia moralnego i rozkładu zwyczajów społecznych nie może przezwyciężyć słaba inteligencja. Musi ona ustąpić pola zdolnym do przemocy, pozbawionym etycznych hamulców, bezwzględnym w działaniu osiłkom podobnym do Edka. Ukazana wyżej pokrótce sylwetka bohatera siłą dokonującego zamachu i zdobywającego władzę, Edka, została przez autora przed¬stawiona jako opozycyjna wobec natchnionego uzdrowiciela wiata, Artura. Edek nie liczy się z konwencją, nie wyznaje żadnych zasad (zapożyczone prymitywne hasła nie mogą ich zastąpić), jak się na koniec okazuje – przejmuje władzę, nie mając sprecyzowanego pro¬gramu, chodzi mu jedynie o sam fakt jej posiadania. Prymitywizm Edka obnaża jego sposób bycia i język. Artur nie może pojąć jak to się dzieje, że ludzie „na poziomie” ulegają mu we wszystkim oczarowani (o zgrozo!) jego chamstwem i nachalnością. Zestawienie w parę tych dwu bohaterów pozwala w czytelnym uję¬ciu dostrzec interpretację klęski Artura i faktu wyniesienia Edka „na wysokie stanowisko”. Wraz Arturem odchodzą marzenia o ładzie świata, pięknie moralnym, szlachetnych uczuciach. Ze zwycięstwem Edka górę bierze chamstwo, tępota, brutalność, przemoc, prymity¬wizm. Nikt z dawnych wyznawców idei wolności we wszelkich jej przejawach nie podejmuje trudu przezwyciężenia tego groźnego stanu, wręcz przeciwnie, począwszy od Eugeniusza, który szybko przystosowuje się do nowej sytuacji i zostaje wykonawcą poleceń Edka, wszyscy poddają się z rezygnacją. Argumenty nowego przy¬wódcy są nie do odparcia: Widzieliście, jaki mam cios? Ale nie bójcie się, byle cicho siedzieć, nie podskakiwać, uważać, co mówię, a będzie wam ze mną dobrze, zobaczycie. Ja jestem swój chłop. I pożartować mogę, i zabawić się lubię. Tylko posłuch musi być (163). Końcowa scena jest potwierdzeniem niemocy i mizernej kondycji inteligencji w konfrontacji z fizyczną siłą i bezwzględnością – Edek porywa do tańca Eugeniusza narzucając mu figury (nawiązanie do chocholego tańca w Weselu S. Wyspiańskiego (por. rozdział Konteksty literackie – Tango wobec Wesela). Jeszcze niedawno lansowany model uzdra¬wiania społeczeństwa poprzez przedstawicieli ludu okazał się nieporozumieniem i niebezpieczną pułapką. Jak już wspomnieliśmy, Mrożek przedstawia swoich bohaterów jako pewne; typowe, uproszczone w rysunku osoby. Stomil jest przed¬stawicielem awangardowych artystów-eksperymentatorów. Jego świat charakteryzuje chaos i dezintegracja. Liberalizm głowy domu doprowadza do całkowitego rozprzężenia obyczajów. Starania o nowe środki wyrazu pozostają bezskuteczne. Stomil poszukuje nowych form po omacku, bez idei czy jakiegokolwiek programu. Niechlujny wygląd bohatera nie ma nic wspólnego z tzw. nieładem artystycznym, świadczy wyłącznie o lenistwie i skłonności do bałaganu. Wydaje się, że największy udział w kreowaniu stylu bycia rodziny ma Eleonora. Jako kobieta od lat wyznająca zasady wolności we wszelkich dziedzinach życia propaguje swoją postawą przede wszys¬tkim swobodę seksualną w doborze partnera. Jej mąż, Stomil, udaje, że nie wie o związku Eleonory z Edkiem, choć wyczuwa się od początku jego niechęć do intruza. Ja sypiam z Edkiem od czasu do czasu – słowa Eleonory dowodzą jak lekko traktuje związki uczu¬ciowe (zresztą, czy można tu mówić o uczuciach?). Nie liczy się z opinią dorosłego już syna, a nawet oburza się, że nie ucieleśnia on jej marzeń (a przecież biegała nago po lesie i śpiewała, kiedy oczekiwała jego narodzin). Akceptuje eksperymenty artystyczne Stomila i zach¬wyca się grubiaństwem Edka nazywając je prostotą. Nie jest uosobieniem kobiety – żony czy matki – w tradycyjnym sensie. Nie jest też przykładem troskliwości wobec własnej matki. Kobieca uczu¬ciowość jak gdyby nie dotyczy Eleonory. Pojawia się w dyskretnym, prawie niedostrzegalnym rysie we wspomnieniach z młodości. Nie jest zdolna ani do prawdziwej miłości, ani do żalu po stracie syna. Nie jest też zdolna do rzeczywistego buntu. Nie potrafi, ani nie próbuje, przeciwstawić się zabójcy własnego syna (żałosna, niemrawa próba wypędzenia Edka nie wywołała żadnego wrażenia). Bunt był dotąd w jej życiu pojęciem zawężonym, ograniczonym do sfery obyczajowej; stanowił tylko pewną pozę, za którą nie stoi mocne przekonanie, a tym bardziej wykrystalizowany światopogląd. Eleonora jest w drama¬cie reprezentantką tzw. „kobiet wyzwolonych”. Osoba Na Razie Zwana Babcią – Eugenia jest Babcią właściwie tylko ze względu na relacje rodzinne. Jej sposób bycia nie ma w sobie elementów charakterystycznych dla osób w jej wieku. Właśnie taki zarzut stawia jej Artur. Zamiast myśleć o wieczności oraz zachowywać się dostojnie i statecznie, Eugenia zajmuje się grą w karty, która jest jej namiętnością, i wcale nie stara się – czego ze względu na doświadczenie życiowe można od niej oczekiwać – dbać o tradycję i zdrowie moralne rodziny. Ta „postępowa” Babcia szybko podchwytuje język swojego partnera w grze, Edka, i wyraża się prymitywne, posługując się utartymi powiedzonkami lub monosy¬labami mającymi oddać jej pełne i bez reszty pochłaniające zaan-gażowanie i hazardową pasję. Eugenia bywa w groteskowy sposób karana przez wnuka – leżenie na katafalku ma jej przypominać o sprawach ostatecznych, o których, jak sądzi Artur, powinna myśleć staruszka w jej wieku. Jest to postać o wyraźnych rysach komicznych. Starszy Partner – tak autor określił Eugeniusza – jest przykładem osoby, która zawsze potrafi dostosować się do sytuacji. Wuj Eugeniusz się dostosowuje, to właśnie robi od początku. Edek był potrzebny wszystkim, wszyscy więc byli od Edka zależni. Tylko Eugeniusz niczego od niego nie potrzebował; od początku był prze¬ciw, ale się dostosowywał. Nie darmo Artur za karę włożył mu klatkę na głowę. Co to jest, co siedzi w klatce i mówi ludzkim głosem? Papuga. Eugeniusz jest człowiekiem papugą. Nawet, gdy obejmuje władzę, tworzy porządek papuzi, naśladowany.3 Był podkomendnym Artura, jest teraz lokajem Edka. Taki jest układ ról. Eugeniusz wcale go nie musi kwestionować. Choć mówi, że nie podporządkuje się do końca, przecież wie, że przetrwanie uzależnione jest od tego, czy stanie po „właściwej” stronie. Ala – narzeczona Artura – jest przykładem młodej dziewczyny, chętnie ulegającej nowinkom i modom. Nie imponują jej zasady narzeczonego, ale styl życia w jego domu. Ulega mu tak dalece, że zapomina o wierności i lojalności. Chce być – jak Eleonora – kobietą wyzwoloną. Stara się, by Artur złamał swoje niepopularne w tym domu zasady i kokietuje go na wszelkie sposoby. Nie zdaje sobie sprawy z tego, że on naprawdę ją kocha, sama bowiem nie jest zdol¬na do takiego uczucia. Postaci dramatu pozostają z sobą w dosyć szczególnych wzajem¬nych relacjach. Na czoło wysuwa się para Artur – Edek, wokół której oplata się rozważanie problemów polityki, moralności oraz dyskusja o farmie i idei.