Dzieje "Konrada Wallenroda" A.Mickiewicza

Dzieje Konrada Wallenroda na tle historii Powieść poetycka Mickiewicza przedstawia koleje losu tytułowego bohatera uwikłanego w wypadki historyczne, od których uzależnione jest jego działanie na rzecz ojczyzny, ale i sposób rozstrzygania spraw osobistych. Konrad jest zdominowany we wszystkich swoich poczynaniach przez moment dziejowy, w którym przyszło mu żyć. Mickiewicz z całą ostrością ukazuje, jak często wielki plan historii podporządkowuje sobie z ogromną bezwzględnością indywidualne plany ludzkich egzystencji. Podporządkowuje je, „zniekształca” i nie pozostawia nawet najmniejszego marginesu swobody Odciska na nich swe tragiczne piętno.5 XIV wieczna Litwa urosła do rangi kraju silnego, zdolnego do wywierania wpływów na państwa ościenne. Niszczenie okolicznych terenów stało się z czasem zwyczajem Litwinów. Między innymi łupili oni Polskę. Od pewnego czasu toczyli też wojnę z Krzyżakami. Jak czytamy w Przedmowie do Konrada Wallenroda, największe znaczenie Litwa uzyskała za panowania Olgierda i Witołda. Ich władza obejmowała ogromne obszary od Bałtyku do Morza Czarnego. Był to kraj, który dłużej niż narody ościenne pozostał nieschrystianizowany, z czasem przegrywał więc ze Słowianami ochrzczonymi także pod względem rozwoju kulturalnego i cywilizacyjnego. Przedstawione w utworze zdarzenia historyczne nie mają na celu rekonstrukcji dziejów. Są jedynie pretekstem do pokazania mechanizmów rządzących stosunkami pomiędzy wrogimi narodami. Przedstawiają także jednostkę o dużej świadomości aktualnego momentu dziejowego, mającą poczucie powinności wobec narodu. Historyzm maski, jaki ujawnia się w tej powieści, służy pewnemu kamuflażowi (na wypadek utrudnień ze strony cenzury) i – przede wszystkim uogólnieniu przedstawionych wydarzeń. Mechanizm historii, wikłający w swoje tryby bohatera utworu i wymuszający jego określoną postawę wobec losów narodu, jest więc ponadczasowy, modelowy. Takie postaci, jak Konrad, powołuje do istnienia i działania sytuacja zagrożenia bytu narodowego przez wroga o przeważającej sile militarnej. Akcja utworu ukazana na tle gotyckiego zamczyska (gotycyzm), mroczne i ponure zasady podstępnego działania, wywołujące wielki niepokój moralny, atmosfera tajemniczości (spotkania Konrada z pustelnicą, konszachty z Halbanem i Witołdem) wzmagają wrażenie tragizmu tytułowej postaci. Jest on wynikiem pewnego układu sił wynikającego z historii. Osobista klęska Alfa powiązana ze zwycięstwem nad Zakonem pozostaje w ścisłym związku z dziejami jego ojczyzny. Nie ma więc przesady w stwierdzeniu, że historia kształtuje indywidualne losy ludzi żyjących w poczuciu odpowiedzialności za przyszłość ojczyzny. Autor zachowuje pewne realia historyczne: imiona bohaterów (niektórych jednakże przesuwa w czasie i przestrzeni, np. Almanzora), atmosferę przygotowań wojennych i spiskowania, styl życia w środowisku Krzyżaków (m.in. sposób obierania nowego mistrza Zakonu), metody wyłączania się poza nawias życia społecznego w celu doskonalenia wewnętrznego (pustelnica). W zgodzie z duchem epoki pozostają opisy uczty, jadła, strojów itp. Historyczna powieść poetycka – jak podkreślał Mickiewicz – była w istocie utworem o każdym czasie, w którym bohater staje wobec konieczności poniesienia ofiary na rzecz ojczyzny. Chodzi tu o poświęcenie osobistego szczęścia, a nawet życia. Sama decyzja o ofierze nie jest jednak wystarczająca – sytuacja wymaga bowiem wystąpienia przeciwko uświęconym tradycją zasadom etycznym, a więc świadomego zepchnięcia się na drogę postępowania niemoralnego, haniebnego, budzącego wstręt u samego bohatera. Historia wywiera więc wpływ na wszystkie sfery życia postaci, niszczy ją pod każdym względem, wpędza w poczucie winy i niesmaku, stawia wobec wyboru, który zawsze pociąga za sobą tragiczne konsekwencje. Jak w antyku, konflikt dwu racji nie pozostawia możliwości bezpiecznego i szczęśliwego wyboru. Tu o tragizmie bohatera rozstrzyga historia. Jeżeli zachowa postawę obojętną wobec sprawy narodowej – nie będzie mógł żyć z tym piętnem, jeżeli zaś postanowi aktywnie działać, będzie zmuszony wejść na drogę podstępu i zdrady. Każda z tych możliwości stoi w sprzeczności z etyką. Niszcząca indywidualne szczęście moc historii bezwzględnie spycha bohatera w konflikt z jego sumieniem i poczuciem godności osobistej. Analogiczna sytuacja polityczna Polski w czasie powstawania Konrada Wallenroda w stosunku do przedstawionej w utworze przenosiła tragicznego bohatera w realia walki z caratem. W pewnym sensie rozgrzeszała i wyjaśniała, że innego sposobu nie ma – tylko metody spisku i podstępu mogą przynieść oczekiwane rezultaty. Rozterki moralne młodzieży podejmującej wysiłek walki z zaborcą usprawiedliwiała interpretacja dziejów Alfa. Nie w tych, często anonimowych, bohaterach tkwi przyczyna owych dylematów, nie w ich osobowości czy braku zasad moralnych, ale w druzgocącym, nieubłaganym mechanizmie historii. Takie spojrzenie na sprawę nadawało tekstowi Mickiewicza walor utworu agitacyjnego, rozgrzeszającego wszelkie nieetyczne działania, jeżeli tylko ich celem jest dobro ojczyzny.