Dwa oblicza sarmatyzmu w baroku

W późnym średniowieczu powstało stwierdzenie, że Polacy są spadkobiercami Sarmatów. W XVII wieku szlachta polska doszukiwała się swej genealogii u starożytnych Sarmatów, cechujących się odwagą, walecznością, rycerskością oraz wspaniałomyślnością. Za najważniejszą cechę Sarmaty uważano pobożność- Sarmata był rycerzem wciąż gotowym do walki w obronie chrześcijaństwa. Portret polskiego Sarmaty przedstawił w swoich "Pamiętnikach" Jan Chryzostom Pasek, którego uważano za przykład prawego szlachcica. Jego pamiętnik jest przepełniony ideologią ogółu XVII- wiecznej szlachty, ideologią nacechowaną zacofaniem umysłowym oraz fanatyzmem, ale mamy tu również do czynienia z patriotyzmem, walecznością oraz gotowością do obrony ojczyzny. Bohater Paska sporo podróżował - w oddziałach Stefana Czarneckiego dotarł aż do Danii, gdzie w przerwach między bitwami i potyczkami między sobą ( co uważał za normalne) obserwował kulturę i obyczaje mieszkańców. Choć, jak przystało na prawdziwego Sarmatę, przekonany jest o wyższości polskiej kultury daleki jest od potępień: "Wolu, wieprza albo barana kiedy zabiją, ton najmniejszej krople krwie nie zepsują, ale ją wytoczą w naczynie; namięszawszy w to krup jęczmiennych albo tatarczanych (...)". Polski szlachcic to nie tylko żołnierz, ale i ziemianin. Pasek dumie określił siebie słowami: "ultaque civis" ; "bom i szlachcic, bom i żołnierz". Jako ziemianin zajmuje się przedewszystkim sprawami majątkowymi, odkładając na bok sprawy publiczne. Z akt sądowych Paska wynika, że jego sprawy nie schodziły z wokandy i w końcu został skazany na banicję. To jeszcze jedno, tym razem potwierdzone życiem, oblicze polskiego sarmatyzmu. Zupełnie inny obraz polskiego Sarmatyzmu przedstawia w swych utworach Wacław Potocki. Wychował się on wśród tradycyjnych ziemiańskich wzorów kultury polskiej, dużo czytał żywił kult dala pisarzy greckich i rzymskich. Podobnie jak Pasek, Potocki nie tylko prowadził żywot ziemianina, ale podjął służbę żołnierską - służył w oddziałach hetmana Mikołaja Potockiego na Ukrainie. W swym najbardziej znanym dziele " Transakcja wojny chocimskiej" przedstawia portret polskiego Sarmaty raczej krytycznie, chciał zmusi szlachtę do zastanowienia się nad sobą. Cały utwór, choć miał opisywać przygotowania do bitwy i samą bitwę, przerywany jest rozważaniami na temat: oni i my. Poeta przez cały utwór porównywał szlachtę dawną oraz współczesną. Zwracał uwagę na zanik tradycji rycerskiej, nieumiejętność wykorzystywania przywilejów i wszechobecna prywata. Współczesną sobie szlachtę Potocki krytykuje we wszystkich napisanych przez siebie utworach. Jednak szlachtę, szlachtę umiejącą wykorzystać dobrze swoje przywileje, uważa za podstawę kraju. Potocki w przeciwieństwie do Paska nie spogląda z uwielbieniem na Polskich Sarmatów. Krytykuje konserwatyzm szlachty, jej wykręcanie się od służby wojskowej, brak troski o dobro ojczyzny. Najbardziej Potockiego denerwuje fakt, iż szlachta przestała być skutecznym zbrojnym ramieniem państwa. Barokowi pisarze- sami uważający się za Sarmatów, nie mogli zbyt krytycznie pisać o polskiej szlachcie. Pasek zauważa tylko zalety swojego stanu, Potocki także wady, ale mówi jak szlachcic więc nie ośmiesz ani nie gani, ale wzywa tylko do poprawy. Dlatego prawdziwe i obiektywne spojrzenie na polskich Sarmatów przyniesie dopiero oświecenie.