Analiza "Świata (poema naiwne)" Czesława Miłosza

Świat (poema naiwne) (z tomu Ocalenie 1945). Jest to poemat, złożony z dwudziestu wierszy, których tytuły wy¬znaczają krąg poetyckich obrazów, pozornie prostych i banalnych ¬Droga, Furtka, Ganek, Jadalnia, Schody, Obrazki, Z okna. Cykl skomponowany został w taki sposób, by czytelnik stopniowo, krok po kroku, wstępował w krainę dzieciństwa. Sielski krajobraz, oglądany naiwnymi oczyma dziecka, urzeka urodą, tchnie poczuciem bezpie¬czeństwa, a zarazem – jest tak oczywisty, stały, nienaruszalny. Piękno tych obrazków odsłaniane jest w kolejnych „filmowych” zbliżeniach, oglądamy więc każdy szczegół powoli i dokładnie, jak gdyby rzeczy¬wistość przesuwała się przed oczami w marzeniach, wspomnieniach lub idyllicznym śnie. Podobieństwo do marzenia sennego powoduje, że w zasadzie każdy z czytelników może powiedzieć: tak, ja to znam... Mniejsza nawet o szczegóły, one mogą być przecież za każ¬dym razem inne, a jednak ten nieco baśniowy, odrealniony przez sło¬wo poetyckie „świat” jest archetypicznym11 obrazem bliskim każde¬mu. Dom, wiejska, wielopokoleniowa rezydencja rodzinna, pełna pa¬miątek po pokoleniach, które odeszły, mieszcząca w sobie znane „od zawsze” sprzęty, światła, dźwięki i zapachy – ma wymiar zarazem uniwersalny, jak i niezwykle osobisty. Na szczególną uwagę zasługuje postać Ojca, która pełni tutaj wie¬le funkcji – daje dzieciom poczucie bezpieczeństwa samą swoją obe¬cnością, ale ponadto objaśnia im reguły rządzące światem, jest arbi¬tralnym, niepodważalnym w swojej mądrości autorytetem, wprowa¬dza dzieci w świat wiedzy, odkrywa przed nimi potrzebę utrzymywa¬nia ciągłości pokoleń, tradycji, tłumaczy sens więzi uczuciowej łączą¬cej bliskich sobie ludzi a także – łączność człowieka z przyrodą. Przyroda w poemacie jest sielska i przyjazna, towarzyszy człowie¬kowi, otacza go niczym kokon, można odnieść wrażenie, że nie tyle służy bohaterom, co ich chroni. Wyidealizowany obraz natury przy¬wodzi na myśl opisy z Pana Tadeusza, zwłaszcza, że Miłosz w podobny sposób komponuje obraz poetycki, posługując się metodą kolejnych zbliżeń. Symboliczny wymiar świata przedstawionego ujawniają ostatecz¬nie wiersze o znamiennych tytułach: Wiara – Nadzieja – Miłość. Przypomnijmy, iż omawiany poemat powstał w okupowanej Warsza¬wie w 1943 roku. Możemy więc przypuszczać, że motywacją poety nie były igraszki pamięci ani sentymentalna tęsknota za utraconym dzieciństwem, chociaż skojarzenia z opisem Soplicowa z Pana Tade¬usza mogłyby sugerować taką interpretację. Odwołania do wspo¬mnień z dzieciństwa, powrót do „kraju lat dziecinnych” stają się me¬todą pozwalającą Miłoszowi dotrzeć do wartości podstawowych, uni¬wersalnych, stanowiących – w opozycji do rzeczywistości pozalite¬rackiej-niezniszczalny fundament ludzkiej egzystencji. Dzieciństwo i dom pozostają bowiem nie tylko sielskim, chociaż ulotnym wspo¬mnieniem, „świętym i czystym jak pierwsze kochanie”, ale rodzajem szczególnego, intymnego „dokumentu” (zwróćmy uwagę na niezwy¬kle pieczołowite potraktowanie szczegółu) utrwalającego w świadomości czytelnika ideę porządku moralnego. Dzieciństwo, kraina, gdzie wszystko jest „pierwsze”, pozwala odnieść się do pierwotnych doznań, jednoznaczności norm i ocen – nasuwa się tu skojarzenie z wierszem Norwida, w której kwintesencją polskości jest prostota i czytelność kryteriów: „tak za tak – nie za nie”.12 Świat wspomnień z dzieciństwa w tym kontekście nabiera dodatko¬wych znaczeń – przywołane na chwilę ulotne wzruszenia i przeżycia zyskują rangę uniwersalną, stanowiąc przeciwwagę dla rzeczywisto¬ści otaczającej poetę. Miłosz osiąga więc obiektywizm poprzez su¬biektywizm, rzucając wyzwanie ciemnemu światu i wojnie: poeta prezentuje klarowną hierarchię wartości, broni tradycji, ciągłości po¬koleniowej, dopomina się o emocjonalne bezpieczeństwo, porządek, nienaruszalność, trwałość wartości fundamentalnych. Symboliczne słowa o słońcu zamykają poemat, w którym autor nadaje dzieciństwu wagę doświadczenia stanowiącego o istocie czło¬wieczeństwa. Słońce, które „przedstawia artystę” – oświetla kwiat wszystkimi barwami naraz, nie wybierając żadnej. Jednak pełny obraz świata możliwy jest jedynie wtedy, gdy – zamiast patrzeć wprost w oślepia¬jącą tarczę – spojrzymy w promień słońca od ziemi odbity. Pokorne pochylenie się ku trawie i umiejętność docenienia rzeczy najmniej¬szych – to zadanie, jakie stawia przed sobą poeta: Kto chce malować świat w barwnej postaci, Niechaj nie patrzy nigdy prosto w słońce. Bo pamięć rzeczy, które widział, straci, Łzy tylko w oczach zostaną piekące. Niechaj przyklęknie, twarz ku trawie schyli I patrzy w promień od ziemi odbity Tam znajdzie wszystko, cośmy porzucili: Gwiazdy i róże, i zmierzch, i świty.13