Analiza "Mo'a wierna mowo" Czesława Miłosza

Mo'a wierna mowo (z tomu Miasto bez imienia 1969) Otwierające wiersz: apostrofa do języka i metafora, będąca rodza¬jem poetyckiej autobiografii (Co noc stawiałem przed tobą miseczki z kolorami, żebyś miała i brzozę i konika polnego i gila zachowanych w mojej pamięci) zapowiadają, że mamy do czynienia z – rzadką u Miłosza – liryką bezpośrednią. Ton intymnego wyznania oraz informacje dotyczące własnych, emigranckich losów pozwalają utożsamiać podmiot liryczny wiersza z osobą autora. „Rozmowa” z „wierną mową” stanowi próbę zgłębie¬nia własnego stosunku do mowy-ojczyzny, do języka, ale też i do polskości. Gorzka refleksja dotyczy w pierwszym rzędzie osobistych przeżyć pisarza. Pojawia się tutaj – wielokrotnie przez Miłosza podejmowa¬ny wcześniej – motyw emigranta pielgrzymującego po świecie: „By¬łaś moją ojczyzną bo zabrakło innej”. Wygnanie, oderwanie od korze¬ni, to problem, który poeta podejmuje już w swoich młodzieńczych utworach: W mojej ojczyźnie, do której nie wrócę, Jest takie leśne jezioro ogromne, Chmury szerokie, rozdarte, cudowne Pamiętam, kiedy wzrok za siebie rzucę.16 Motyw zagrożenia utratą tożsamości można odczytywać jako ro¬dzaj maski przywdziewanej przez autora, nieco kokieteryjne drapo¬wanie na sobie Konradowskiego płaszcza, podejmowanie romantycz¬nego modelu poety i poezji. Tym bardziej, że poeta posługuje się tutaj typowymi dla romantycznej poezji obrazami – jezioro, las. Pamię¬tać jednak musimy, że proroctwo dotyczące własnej drogi życiowej wygłaszał młody poeta w sytuacji dla niego dość szczególnej: prze¬prowadzka z Wilna do Warszawy oznaczała dla Miłosza coś więcej, niż przejazd z jednego do drugiego miasta w tym samym kraju. Przez całe życie akcentowany związek uczuciowy z Litwą każe domyślać się, że decyzja wyjazdu do Polski musiała być dla Miłosza wyborem dramatycznym. Los sprawił, że status wygnańca został Miłoszowi przypisany niemal na całe życie. Prawie pół wieku spędza poza Pol¬ską, ba, nawet poza Europą. Osamotnienie i tragiczne wyobcowanie jest wynikiem nie tylko utraty „kraju lat dziecinnych”, ale i efektem pogłębiającej się świadomości braku więzi emocjonalnej i intelektu¬alnej z otaczającym pisarza „nowym” światem. Stąd pewien dualizm postawy. Z jednej strony bowiem Miłosz zdaje sobie sprawę z osią¬gniętego sukcesu, jakim jest niewątpliwie osiągnięta przezeń stabili¬zacja życiowa, wysoka pozycja naukowa i literacka, sława. Z tym wszystkim jednak dręczy go poczucie niepewności, niewiara w sens własnych dokonań, zwątpienie i rezygnacja. Podejmując próbę pod¬sumowania swojego życia poeta doświadcza sprzecznych uczuć. Ma¬my tu zarysowany dramat twórcy pozbawionego możliwości odbioru, podejmującego jednak na przekór okolicznościom heroiczną decyzję kontynuowania pracy. Jedyną motywacją jest nadzieja Myślałem że będziesz także pośredniczką pomiędzy mną i dobrymi ludźmi, choćby ich było dwudziestu, dziesięciu, albo nie urodzili się jeszcze Równie częste są jednak momenty zwątpienia: Są chwile kiedy wy¬daje się, że zmarnowałem życie. Z sarkastycznym grymasem poeta określa samego siebie jako szkolarza gdzie w odległym kraju i dy¬stansuje się od własnych osiągnięć ironicznym angielskim: „suc¬cess”.17 Zwątpienie w sens pisania – podważa sens podjętych wcześniej życiowych decyzji, każe zastanowić się nad słusznością dokonanych wyborów, których konsekwencją stał się – dosłowny i przenośny ¬brak własnego miejsca w świecie. Jednak źródłem zwątpienia i goryczy jest w tym wierszu nie tylko utrata wiary w celowość swoich działań artystycznych. Zanegowanie wartości własnej pracy oznacza dla Miłosza również zwątpienie w ję¬zyk. W dwukrotnym powtórzeniu tytułowej apostrofy zawarta jest subtelna wątpliwość co do „wierności” mowy. Pisarz czuje się prze¬cież osamotniony właśnie dlatego, iż jego język „zdradził go”. Nie tylko dlatego, że pisząc po polsku skazał się na nikłe, właściwie pra¬wie żadne grono odbiorców. Bardziej jeszcze bolesna jest świado¬mość, iż „wierna mowa” stała się narzędziem służącym niegodnym celom: Bo ty jesteś mową upodlonych, mową nierozumnych i nienawidzących siebie bardziej może niż innych narodów, mową konfidentów, mową pomieszanych chorych na własną niewinność Dystansując się wobec języka, tym samym odcina się Miłosz od „pol¬skości”, takiej, jaką mógł obserwować z perspektywy odległego kon¬tynentu – od powierzchownej religijności, miałkości intelektualnej, zawistnej podłości i głupoty: Przyznaję, na polskość jestem alergiczny. [...] Stosunki moje z ob¬cymi są zbyt płytkie, zbyt powierzchowne, żeby został ugodzony żywy nerw i żeby odezwał się ten niepokój, do jakiego daje powód przyna¬leżność do ludzkiego gatunku. Natomiast u Polaków wystarczy mi drobny znak, a już odtwarzam wszystko, co w nich siedzi, bo to nie jest tylko w nich, poza mną, ale także we mnie, jako część mojego le moi b(issable. Ich zachowanie się mnie drażni, ponieważ demaskuje skłonności, jakie w sobie samym staram się rozumem i wolą ujarz¬mić.18 Jakież jednak istnieje wyjcie z tej pułapki? „Wierność” wzajemna – poety i języka (polskości) – jest przecież swoistym przymusem, oboje są skazani na siebie nawzajem. Jak mowa umarłaby, gdyby nie poeci, tak poeta skazałby się na niebyt – odrzucając swój ojczysty ję¬zyk. To „wierna mowa” bowiem stanowi dla poety-emigranta drugą, „niemożliwą” ojczyznę – jedyną, jaką posiada naprawdę... Ratunkiem dla poety staje się przekonanie, że najbardziej nawet skażony (wykorzystany przez politykę czy historię) język odradza się ciągle na nowo. Wystarczy: ...stawiać przed tobą miseczki z kolorami jasnymi i czystymi jeżeli to możliwe. Poeta, poprzez sam akt twórczy, jest w stanie przywrócić językowi jego czystość, piękno i harmonię. W ten sposób – wierni sobie nawza¬jem – artysta i „jego wierna mowa” służą sobie i nawzajem się ratują. ...wiersz przedstawia obopólną wierność – i mowy, i poety. Mowa bowiem zapewniła bezdomnemu ojczyznę: do rodzinny, jedyny, w ja¬kim czuł się dobrze. Poeta zaś służył jej tak wiernie, że pod jego czu¬łym piórem rozkwitła najpiękniej. Rozjaśniła nijaką szarość naszego narodowego życia jasnymi i czystymi kolorami, wprowadzając moral¬ny ład, mówiąc prawdę. W tym sensie Czesław Miłosz jest bardzo pol¬skim i bardzo oczekiwanym w Polsce poetą.19 ...bo w nieszczęściu potrzebny jakiś ład czy piękno – kończy Mi¬łosz, uznając tym samym nadrzędność kategorii estetycznych, a zara¬zem akcentując, iż poezja jest aktem moralnym, gdyż nadaje sens ży¬ciu – i twórcy, i czytelnika.