"Tyle o sobie wiemy ile nas sprawdzono" Szymborska

W latach II wojny światowej rozwijała się literatura w kraju i na emigracji. Różne były losy pisarzy na okupowanych terenach: ginęli w walce, w czasie bombardowań, przeszli piekło obozów niemieckich i sowieckich łagrów. Literatura odwoływała się do klęski wrześniowej, wyrażając nastroje rozpaczy i beznadziejności, ale głosiła także optymizm, chęć walki i wiarę w przetrwanie. Jednym z głównych zadań literatury „czasów pogardy” było dążenie do zachowania polskości i j. polskiego. Literatura z tego okresu ukazuje również postawy ludzkie wobec bólu, cierpienia i krzywdy wyrządzonej drugiemu człowiekowi. Każdy z nas ocenia w pewien sposób ludzkie postawy i nieludzkie odruchy, których tak wiele można znaleźć w literaturze z okresu wojny i okupacji. Oceniamy i krytykujemy nie zastanawiając się jak w takiej sytuacji postąpilibyśmy sami. Słowa W. Szymborskiej „Tyle o sobie wiemy na ile nas sprawdzono” najlepiej oddają tę prawdę o wielkiej tajemnicy ludzkiej psychiki i osobowości. Czym była wojna i jakie postawy wyznawała u różnych ludzi najpełniej ukazują w swoich utworach Z. Nałkowska i T. Borowski. „Ludzie ludziom zgotowali ten los” takie motto poprzedza zbiór szkiców i reportaży Z. Nał pt. „Medaliony” . tymi słowami wyraziła Nał. Swoje ogromne zdumienie i przerażenie tym, że człowiek potrafi być aż tak okrutny. To co ujrzała w czasie wizji lokalnej wstrząsnęło nią. Nałkowska wyraźnie akcentuje, że w zbrodniach brali udział nie tylko faszyści ale i więźniowie. Jest to dowód na to, jak wielkie spustoszenie mógł spowodować faszyzm. „Medaliony” stanowią oskarżenie hitlerowskiego ludobójstwa wprost przez przytoczenie faktów. Pisarka dokonała selekcji wybierając fakty o szczególnej sile oskarżycielskiej. Ogranicza do minimum własny komentarz, nie używa słów potępienia, nie angażuje się uczuciowo. Sąd i moralną ocenę faktów pozostawia czytelnikowi. Tak jak w przypadku” Przy torze kolejowym” kiedy młody chłopak strzela do rannej Żydówki, uciekinierki z transportu. Czy zrobił to powodowany litością, czy potraktował zabicie rannej kobiety jako próbę swoich sił i możliwości psychicznych? . Nałkowska w „Medalionach” przedstawiła konflikty moralne. Jednym z najistotniejszych był problem uiszczenia psychiki człowieka i jego wrażliwości moralnej. Przykładem może być młody chłopak ze szkicu „Profesor Spanner” zatrudniony w instytucie prowadzonym przez profesora, przy produkcji mydła z ludzkiego tłuszczu. Nie zdaje sobie zupełnie sprawy z przestępczej działalności instytutu. Relacjonuje fakty spokojnie, z opanowaniem aby stwierdzić „W Niemczech można powiedzieć, ludzie umieją zrobić coś z niczego” . odrębnym problemem były hańbiące ludzkość badania naukowe przeprowadzane na kobietach w obozie Rawensbruck. Fakty te relacjonuje więźniarka ze szkicu „Dno’. Udowadnia, że obozy były miejscem całkowitej degradacji człowieka, który osiągnął dno moralne. Trzecim problemem poruszanym przez Nałkowską jest masowość zbrodni i organizacja procesu zabijania. Perfidię Niemców przewijającą się w eksterminacji Żydów, przedstawia pisarka przez pryzmat przeżyć Żyda ze szkicu „Człowiek jest mocny” . tytuł ten ma charakter ironiczny i jest pytaniem o granicę wytrzymałości człowieka. Nasuwa się pytanie czy obozy były dostępne dla postaw heroicznych? W ekstremalnych warunkach obozowych więźniowie potrafili zachować ludzkie odruchy. Więźniarka z opowiadania „Wiza” mówi, że kiedy ją bito, modliła się , aby nie czuć nienawiści. Obóz wyzwalał u najbardziej wrażliwych, odruchy okrucieństwa. Greczynki wystawiane na wizę, śpiewały po hebrajsku żydowski hymn solidaryzując się ze wszystkimi prześladowanymi narodami. Można zacytować w tym momencie znane słowa E. Hemingway „Człowieka można zniszczyć, ale nie pokonać”. Osobliwy charakter ma twórczość T. Borowskiego. Jako tragiczny Uczestnik straszliwego „misterium śmierci” ukazał obóz od wewnątrz. Nałkowska relacjonuje koszmarną wizję „epoki pieców” na podstawie autentycznych relacji ocalonych ofiar. Ukazuje obóz koncentracyjny od zewnątrz oskarżając system faszystowski. Borowski w swoich „Opowiadaniach” ukazał niemoralność okupowanego życia „Pożegnanie z Marią” , w którym przestają istnieć zasady moralne, uczciwość, skrupuły i uczucia. Przedstawia on w opowiadaniach tymczasowe nerwowe bytowanie w pogoni za interesami, zarobkiem, wyżywieniem i odzieniem. Narrator opowiadania nie ocenia, nie klasyfikuje bohaterów moralnie, on tylko pokazuje, jak jest wszędzie, manifestuje, że jest jednym z nich, że jest taki sam jak inni. Narratorem opowiadań oświęcimskich Borowskiego jest Tadek, który wprowadza czytelnika bez jakichkolwiek wstępów do wnętrza obozowego piekła. Czytelnik staje twarzą w twarz z rzeczywistością obozową, musi zostać poruszona jego wrażliwość moralna. Wobec masowości zbrodni Borowski zrezygnował z klasycznej koncepcji tragizmu, stworzył tragizm bezsilności, udowadniając, że w warunkach obozowych, człowiek został całkowicie pozbawiony wyboru. Według Borowskiego obozy odsłoniły prawdę o człowieku, który aby biologicznie trwać, musi kraść, handlować wyzbywać się uczuć. Pisarz uznał, że wojna i faszyzm przekreśliły dorobek cywilizacyjny ludzkości. Zakpiły z dotychczasowych wartości moralnych i etycznych. Problemem rzucającym się w oczy we wszystkich opowiadaniach oświęcimskich Borowskiego jest masowość mordu, ciągłości procesu zabijania ludzi w obozach koncentracyjnych. System zbrodni działał taśmowo, tak jak dobrze zorganizowana fabryka. Człowiek w łagrze jest tak zniewolony przez obozową rzeczywistość, że nie jest w stanie przeciwstawić się panującemu złu. W ujęciu Borowskiego człowiek zamknięty w obozie nie ma możliwości wyboru, zmuszony jest do łamania zasad moralnych. „Tyle o sobie wiemy ile nas sprawdzono” słowa te w pewien pośredni sposób usprawiedliwiają te wszystkie postawy ludzkie, które można przytaczać dla młodych pokoleń ku przestrodze. Ja nie chcę oceniać tych ludzi, bo nie mam takiego prawa, ale w takich warunkach jak oni może zachowałbym się podobnie. Ale wiem jedno żadne potrzeby, nawet takie jak chęć życia, nie są w stanie usprawiedliwić postawy ludzkiej, która doprowadza do pogrążenia drugiego, bo najważniejszy jestem „ja” . ale to jest tylko moje zdanie, a nigdy nie dane mi było przeżyć koszmaru wojny i „tyle o sobie wiem ile mnie sprawdzono”.