"Konrad Wallenrod" - przesłanie i znaczenie utworu

Przesłanie i znaczenie utworu W Wilnie Wallenrod nie mógł być wydany ani w Warszawie – pisał Adam Mickiewicz w liście do Tomasza Zana, przyjaciela z czasów filomackich.14 Ten stan rzeczy związany był z jasno nakreślonym przesłaniem utworu, który – mimo historycznego kamuflażu i zastrzeżeń autora w Przedmowie – od razu przywodził na myśl aktualną sytuację Polski pod zaborami. Ideowa wartość utworu została doceniona w listach przyjaciół i znajomych do autora, w recenzjach i wypowiedziach historyków literatury, publikowanych po wydaniu tekstu i później, po wielu latach. Konrad Wallenrod stał się szybko obiektem zainteresowania i pozostawał nim długi czas. Trzeba dodać, że także współcześnie, w sytuacji nie przystającej do przedstawionej w powieści poetyckiej Mickiewicza, cieszy się ona zainteresowaniem czytelników. Romantyczne dzieło o dziejach „litewskich i pruskich” –jak głosi podtytuł zaniepokoiło również Mikołaja Nowosilcowa, który znał niepodległościowe marzenia Mickiewicza chociażby stąd, że autor Konrada Wallenroda był w gronie aresztowanych i zesłanych w głąb Rosji filomatów. W obszernym raporcie skierowanym Do Jego Cesarskiej Wysokości Cesarzewicza (napisanym 10 kwietnia 1828 r.) znajdujemy m.in. słowa o podsycaniu w duszach Polaków patriotyzmu mającego budzić nadzieję na odzyskanie niepodległości, interpretację treści poematu w kontekście współczesności, wyjaśnienie motta o potrzebie podstępnej walki. [...] cel ten został wykryty Polega on na dążności do rozpłomienienia gasnącego patriotyzmu, żywienia niezgody i przygotowania przyszłych wydarzeń, do nauczania obecnego pokolenia, jak być teraz lisem, aby z czasem zmienić się w lwa. Nowosilcow przedstawia fragmenty tekstu, które –jego zdaniem są szczególnie niebezpieczne, oburza się, że cenzura w Petersburgu lekkomyślnie zezwoliła na publikację Konrada Wallenroda i postuluje wstrzymanie druku wszelkich dzieł Mickiewicza, ze względu na postawę polityczną autora i jakość poetycką tekstów, która zachęca do czytania. Istotnie, zgodnie z obawami Nowosilcowa, Konrad Wallenrod spełniał misję budzenia patriotyzmu i wskazywał drogę postępowania w niepodległościowych dążeniach. Tytułowa postać – nowy model bohatera romantycznego – stała się wzorem aktywnej postawy wobec potężnego wroga ojczyzny. Samotna walka Konrada dlatego przynosi oczekiwane efekty, ponieważ sięga do podstępu i zdrady, posługuje się nieetycznymi środkami, bo tylko takie mogą zapewnić zwycięstwo. Autor w wielu miejscach podkreśla konieczność takiego sposobu postępowania. Stary wajdelota, mędrzec i poeta – a więc autorytet wręcz nakazuje Konradowi, żeby był podstępnym lisem i stale przypomina o powinnościach wobec własnego narodu. Chociaż Konrad ma wyrzuty sumienia, na kartach poematu jest „rozgrzeszony”, narrator akceptuje i pochwala jego czyny, zaś Halban postanawia żyć, by głosić chwałę mężnego bohatera. Zapowiedź owej pieśni o zasługach Konrada jest zarazem ostateczną oceną metod i skutków działania. Biografia tytułowej postaci, w różnych okolicznościach i miejscach występującej jako ktoś inny (zmiana imienia i nazwiska, ukrywanie swojej tożsamości ze względu na cel działania), ukazuje, że – jakkolwiek się nazywa – Konrad zawsze pozostanie Litwinem. Jego osobowość, sposób myślenia i postępowania określa przynależność narodowa. Z jej powodu trzeba czasem podejmować trud wielkich wyrzeczeń i czynów. Tak przedstawione zdarzenia i osądy prowadzą do wniosku, że w imię obowiązku wobec ojczyzny, uczuć patriotycznych należy poświęcić osobiste szczęście i spokój sumienia. Chociaż zdrada i podstęp są niemoralne i prowadzą do tragizmu oraz wewnętrznego rozdarcia bohatera, są sposobem walki odpowiednim w przypadku tak znacznej przewagi wroga. Można nawet uznać, że Mickiewicz usprawiedliwia nienawiść i dążenie do zemsty, a nawet je żarliwie podsyca. Konrad Wallenrod dotarł do rąk czytelników w 1828 r., zaś dwa lata później wybuchło powstanie. Wydaje się, że postawa Konrada nie pozostała bez wpływu na bieg wypadków w kraju. Swoistą kontynuacją i zarazem upowszechnieniem jednostkowego wymiaru walenrodyzmu jest przejmujący wiersz Mickiewicza: Do matki Polki napisany w 1830 r. Przedstawia on los spiskowców-straceńców, którzy nie doczekają się chwały i zginą bezimiennie oraz dolę matek, które historia wzywa do przygotowania synów na trudy zmagań z wrogiem, cierpienia i największą ofiarę. Konrad, który nie może dopuścić do ostatecznej hańby, jaką byłaby dla niego śmierć z ręki wroga, sam wypija wino zaprawione trucizną. Jego ofiarę złożoną na ołtarzu ojczyzny – wielkiej świętości dla romantyków-wygnańców – powielają następne pokolenia Polaków wybranych przez los do obrony zagrożonego bytu narodowego. Ich „ofiarny stos” został niejako przygotowany przez Konrada. Od niego mogli się uczyć patriotyzmu i konsekwencji w działaniu, on pokazał im taką hierarchię wartości, na szczycie której stoi szczęście ojczyzny. Znaczenie Konrada Wallenroda można rozpatrywać w dwu aspektach: ideowym i artystycznym. Pierwszy określa chociażby ukuty od nazwiska bohatera termin walenrodyzm, który oznacza postawę wobec ojczyzny i metody walki o jej szczęście. Pod względem artystycznym utwór Mickiewicza wnosi wiele w dziedzinie kształtowania się romantycznego, synkretycznego gatunku, który – choć narodzony w Anglii – stał się jak gdyby specjalnością romantyków polskich. Ranga idei i uroda artystyczna stawiają Konrada Wallenroda w rzędzie najwybitniejszych dzieł romantycznej literatury polskiej. Znaczenie i popularność powieści poetyckiej A. Mickiewicza określa również niemała liczba przekładów na języki obce, zapoczątkowanych jeszcze w okresie romantyzmu. Utwór ukazuje też rangę poezji w kształtowaniu narodowych dziejów i patriotycznych postaw oraz pokazuje, że polityczne uwarunkowania nie pozostają bez wpływu na indywidualne losy jednostki. Tu wypada wspomnieć heroiczną i pokorną ofiarę Aldony, która godzi się z narzuconym jej losem, przyjmuje go i realizuje bez sprzeciwu. Ideowa wymowa utworu nie traci siły oddziaływania, mimo że autor wprowadza obrazy grozy, straszliwej zemsty i śmierci (np. ballada Alpuhara). Poetyka gatunku dopuszcza takie „mocne” sceny. Dzięki nim heroizm średniowiecznych rycerzy zostaje przekuty na walenrodyzm Polaków-spiskowców walczących o odzyskanie niepodległości ojczyzny.