Charakterystyka filozofii Kartezjusza

Urodził się 31 marca 1596 r. w La Haye i zmarł 11 lutego 1650 r. w Sztokholmie - Rene Descartes [Kartezjusz]. Ten francuski filozof i matematyk uchodzi za ojca nowożytnej kultury umysłowej. We Francji podjął pierwszą próbę sformułowania nowej metody myślenia opartej na modelu nauk matematycznych: Prawidła kierowania umysłem. Najsłynniejszym jego dziełem jest Rozprawa o metodzie. W "Rozprawie o metodzie", a także w innych pismach filozoficznych Kartezjusz usiłował sformułować metodę myślenia całkowicie niezawodną, uniwersalną i użyteczną praktycznie, a opartą na wzorach rozumowań matematyki, stanowiącej dla niego model wszelkiej nauki. W poszukiwaniu niezawodnej postawy wiedzy Kartezjusz podał w wątpliwość wiarygodność danych zmysłowych. Pierwszą prawdą niewątpliwą, jaką wg niego możemy uznać bez wahań, jest narzucająca się z bezpośrednią oczywistością pewność naszego własnego myślenia, a tym samym naszego istnienia. Rozumowanie to ujęte w formułę "cogito, ergo sum" ['myślę więc jestem'], prowadziło Kartezjusza do wniosku, że właściwe istnienie człowieka określone jest przez fakt jego myślenia, zupełnie różny od faktu jego cielesnego bytowania; stąd jego przekonanie, że substancja myśląca, czyli dusza, jest czymś zasadniczo różnym od substancji cielesnej (-> dualizm), która z kolei daje się scharakteryzować wyłącznie przez rozciągłość przestrzenną. Intuicyjna oczywistość ukazuje nam, zdaniem Kartezjusza, również ideę Boga - istoty doskonałej, a z posiadania przez nas tej idei wolno wnosić o rzeczywistym istnieniu Boga, jako że niedoskonały umysł ludzki nie mógłby sam wytworzyć idei bytu doskonałego (tzw. psychologiczny dowód na istnienie -> Boga) Istnienie Boga daje wg Kartezjusza gwarancję wiarygodności naszej wiedzy, skoro istota doskonałą nie może być oszustem. Bóg występuje u Kartezjusza tylko jako konstruktor świata oraz gwarant naszych możliwości poznawczych. Natomiast świat fizyczny rządzony jest prawami mechaniki, działającymi w sposób ściśle deterministyczny (-> determinizm). Jego obraz światła fizycznego jest ciągłościowy i mechanistyczny: tylko rozciągłość, kształt i ruch (pojęty jako przemieszczenie przestrzenne) są obiektywnymi własnościami ciał, podczas gdy jakości zmysłowe mają charakter subiektywny - skoro rozciągłość i cielesność są identyczne, hipoteza atomistyczna jest fałszywa; podobnie założenia istnienia w próżni. Również człowiek jako istota cielesna daje się wg Kartezjusza interpretować czysto mechanicznie, a fakt doznawania i myślenia tłumaczy się wyłącznie obecnością w nim duszy bezcielesnej. Stąd pozbawione duszy zwierzęta są nie czującymi automatami. Paralelność działań duszy i ciała w człowieku - przy założeniu, że między obiema substancjami nie zachodzi oddziaływanie przyczynowe - jest istotną trudnością doktryny Kartezjusza, rozmaicie rozwiązywaną przez jego następców. Wpływ Kartezjusza na późniejszą myśl filozoficzną był olbrzymi i wielostronny. Głównie nurt kartezjanizmu kładł nacisk na racjonalistyczną orientację tej filozofii, jej dążność do przyczynowego tłumaczenia wszystkich zjawisk, fizykę mechanistyczną, krytykę aparatu pojęciowego logiki i metafizyki arystotelesowsko - scholastycznej. Nurt ten przyczynił się walnie do powstania -> deizmu oświeceniowego i upowszechnienia ogólnej racjonalistycznej postawy wobec świata. Inny nurt rozwijał raczej kartezjańską metafizykę duszy i Boga, a "cogito" stało się punktem wyjścia dla licznych doktryn idealistycznych, szukających w samowiedzy jednostki jedynego źródła bezpośredniej pewności i nie znajdujących następnie środków myślowej rekonstrukcji świata zewnętrznego.