Analiza "Spadanie" Tadeusza Różewicza

Spadanie Poemat Spadanie z 1963 r. Tadeusz Różewicz umieścił w tomie Twarz trzecia z 1968 r. Jest to utwór kilkustronicowy (w podręczniku T. Wroczyńskiego – 7 stron), który w technice collage'u ukazuje moralny, filozoficzny i religijny kryzys współczesnego człowieka. Utwór ten został poddany drobiazgowej analizie przez autora wspomnianego podręcznika8, dlatego też zamieszczona w niniejszym opracowaniu interpretacja będzie syntezą przemyśleń piszącego te słowa. Pełny tytuł utworu brzmi: Spadanie czyli o elementach wertykalnych i horyzontalnych w życiu człowieka współczesnego. Na początku podmiot zauważa, że w bliżej nieokreślonej przeszłości bywało solidne dno i można było się na nie stoczyć. Użyty tu metaforyczny związek frazeologiczny „stoczyć się na dno” przywołuje na myśl upadek moralny człowieka. Przestrzenne ograniczenie – dno – kojarzy się z kresem owej degradacji. Gdzieś ostatecznie można się było zatrzymać i odbić, by wnosić się w górę, czyli wzrastać pod względem moralnym, naprawić błędy, uporządkować swoje życie według obowiązujących norm społecznych i obyczajowych. To solidne dno podmiot nazywa mieszczańskim. Było ono odmienne dla kobiet i mężczyzn. Każdy mógł stoczyć się na sobie przeznaczone dno i we właściwy dla siebie sposób, ale mógł też się od niego oderwać. Widać stąd, że bardzo bardzo dawno ludzie żyli w świecie uporządkowanym, jednoznacznym, odróżniali upadek od wzlotu, pojęcia dobro i zło miały znaczenie tak samo rozumiane przez wszystkich. Każdy mógł być wobec tego jakoś określony – stracony, zgubiony lub powstający z dna, mógł wołać „z głębokości”, starać się w jakiś sposób pokierować własnym życiem. Różewicz okresu dojrzewania to moralista rozgoryczony na ludzkość nie dorosłą do ideałów z łat młodości i wyrażający tę gorycz szyderczymi obrazami nasuwającymi niemal myśli o końcu świata. Sceneria poematu Spadanie jest – można by zaryzykować to określenie – kosmicznoteologiczna.9 Człowiek współczesny jest pozbawiony możliwości dotarcia do dna i odbicia się od niego – już dna nie ma. Z tego niezwykłego faktu wynika dramatyzm ludzkiego losu – teraz możliwe jest już tylko ciągłe spadanie. Upadek jest możliwy już tylko w literaturze (podmiot przywołuje utwór pisarza i filozofa (egzystencjalizm) Alberta Camusa pt. Upadek, zaś o jego autorze, nagrodzonym w 1957 r. Nagrodą Nobla, pisze – może ostatni / współczesny moralista francuski. Fragmenty poematu zapisane graficznie jako wiersz uzupełniają wstawki prozą – cytat i parafraza wypowiedzi św. Augustyna, średniowiecznego filozofa, autora Wyznań. Postrzegał on człowieka jako istotę nękaną dramatycznym rozprzężeniem duszy i ciała, dążącą do Boga przez walkę z pokusami i ograniczanie wpływów ciała. Takie pojmowanie człowieka zakłada wzrost, wzlot ku górze – kierunek wertykalny. Tymczasem współcześni ludzie nie mają orientacji w przestrzeni swojego życia. Jeśli spadają, to nie zwyczajnie – w dół, do dna, jak było niegdyś, ale bezładnie, chaotycznie, we wszystkich kierunkach, płasko – poziomo. Podmiot podejmuje polemikę z ideą Królestwa Bożego, do którego wejdą ci niewinni, którzy z ufnością przyjmują wiarę w Boga, jak dzieci. Pada jednoznaczne stwierdzenie: (szkoda że go [Królestwa] nie ma). Kryzys wiary potwierdza również przywołany tu dialog z Biesów Fiodora Dostojewskiego. Podmiot swobodnie porusza się po różnych obszarach wiedzy i sztuki. Odwołuje się do postaci literackich (Stawrogin), przypomina filozofów (św. Augustyn, A. Camus) i pisarzy (A. Camus, F. Dostojewski, F. Sagan), wskazuje tytuły lub incipity utworów literackich (Upadek, Z głębokości...), filozoficznych (Wyznania), dzieł filmowych (Mondo Cane), przypomina afery obyczajowe w świecie polityki (romans ministra), ustalenia soborowe, łacińskie terminy medyczne (nazwy narządów płciowych), obrazy i motywy biblijne. Elementy o różnym rodowodzie zostały tu zestawione obok siebie. Podobnie zaskakujące efekty daje przemieszanie fragmentów o odmiennej stylistyce i formie. Sąsiadują z sobą proza, wyliczenia „w słupku”, elementy reportażu i cytaty oraz aluzje literackie. Język potoczny miesza się z naukową terminologią. Technika collage'u prowadzi do wskazania chaosu, w jakim egzystuje współczesny człowiek. Przy okazji podmiot ukazuje kryzys języka, w którym doszło do pomieszania pojęć, naruszenia semantycznej wartości słów – do dezorientacji. Współczesny język przestał być narzędziem poznania i opisywania świata. Nie broni wartości moralnych, ani nie ocala jednoznacznych sensów. Jest znakiem upadku kultury i etyki. Technika poetycka zastosowana przez Tadeusza Różewicza w tym poemacie prowadzi do wniosku, że życie współczesnego człowieka wypełnia chaos. W tej sytuacji nie można znaleźć oparcia w religii czy filozofii. Współczesny człowiek jest tu ukazany jako ateista negujący istnienie Boga, ale mający świadomość pustki bez Niego, braku celu (dna) i sensu życia. Tytułowe spadanie jest po prostu życiem kształtowanym przez różne sprawy, czynności, poglądy, podatnym na wpływ czasu – jest procesem ciągłym. Podmiot zmierza do ostatecznej konstatacji, że zaburzone zostało poczucie celu, sensu, kierunku życia, nastąpiło odwrócenie porządku: spada się / poziomo, w różne strony, bezładnie, bez kontroli. Pesymistyczna wizja współczesnego człowieka i jego kondycji moralnej budzi niepokój o przyszłość świata zanurzonego w chaosie zdezintegrowanego, niespójnego, nie znajdującego oparcia w Bogu (skoro został odrzucony), ani w drugiej osobie (poczucie samotności, wyobcowania), ani w kulturze (kryzys języka i sztuki). Bezdomność egzystencjalna oznacza poczucie utraty więzi człowieka z transcendencją, brak możliwości uporządkowania świata wokół Domu-cenrum oraz zburzenie tradycyjnej aksjologii. [...] Starą świadomości bohatera lirycznego w tego typu utworach cechuje zatem poczucie absurdu, dezorientacja w skali uniwersalnych wartości (dobro i zło, życie i śmierć, Bóg i nicość, etc.) oraz przeczucie zagrożenia bytu. W twórczości Tadeusza Różewicza odnajdziemy wiele nieomal laboratoryjnych przykładów takiej sytuacji.10 Jednym z nich jest poemat Spadanie.