Elementy historyczne i autobiograficzne w "Dziadach" cz. III

Elementy historyczne i autobiograficzne Jak już wspominaliśmy, III cz. Dziadów powstała w związku z wydarzeniami z niedawnej, ciągle żywej w pamięci rówieśników Mickiewicza, historii. Utwór ukazuje wydarzenia związane z procesem filomatów i filaretów w Wilnie w 1923 roku. Został napisany niedługo po klęsce powstania listopadowego. Te przeżycia były dla Mickiewicza wielkim wstrząsem. Rozpracowanie tajnych organizacji studenckich i uczniowskich stało się przyczyną tragedii wielu młodych ludzi tamtego pokolenia. Podczas śledztwa aresztowano i uwięziono również Mickiewicza. Ten fakt zaważył na całym jego dalszym życiu i na konstrukcji scen więziennych w Dziadach. Autor utworu przebywał bowiem w więzieniu w klasztorze ojców bazylianów w Wilnie wraz z towarzyszami z organizacji. Skazany na zesłanie w głąb Rosji opuścił Litwę 25 października 1824 roku. Nigdy już nie powrócił w rodzinne strony, dręczony tęsknotą i wspomnieniami stworzył wiele dzieł opisujących przeżycia wygnańca, który nigdy nie pogodził się z narzuconym mu losem. Klęska powstania listopadowego doprowadziła do prześladowań Polaków w jeszcze większej skali niż miało to miejsce w Wilnie 1823 r. Naród polski pod zaborem rosyjskim przeżywał dotkliwe cierpienia. Uczestnicy powstania emigrowali, obawiając się represji. Ci, którzy zostali w kraju, musieli liczyć się z tym, że ich życie będzie pasmem niepokojów i kłopotów. Adam Mickiewicz nie brał udziału w walkach powstańczych. Ten fakt był dla niego swoistym zobowiązaniem do zajęcia stanowiska wobec samego zrywu niepodległościowego, który się nie powiódł, a także do ogólniejszych refleksji na temat dramatycznych losów ojczyzny. Poczucie odpowiedzialności za kraj skłaniało go do ciągłego wracania do narodowych, historycznych i aktualnych, zagadnień. Historia narodu, burzliwa i tragiczna, stała się tą wartością, tym kręgiem tematycznym, do którego Mickiewicz nawiązywał stale i jakby pod wpływem nieubłaganego imperatywu wewnętrznego. Nie można było odsunąć na margines wydarzeń, które zdecydowały o tragicznym losie ojczyzny i doprowadziły do trudnej osobistej sytuacji autora-wygnańca. Przeżycia Mickiewicza i refleksje historiozoficzne oparte na wiedzy historycznej i analizie wydarzeń z bliskich czasowo dziejów narodu stały się wiodącym tematem organizującym wokół siebie zdarzenia III cz. Dziadów. Poprzedzająca utwór przedmowa służy wyjaśnieniu, nakreśleniu sytuacji Polaków w czasach panowania cara Aleksandra I. Autor mówi tu przede wszystkim o młodzieży. Tłumaczy się także z zamiarów, jakie mu przyświecały, kiedy przystępował do pisania utworu. Cele, do jakich Mickiewicz dążył w pracy nad Dziadami, można streścić w dwu punktach. Po pierwsze, utwór miał utrwalić wypadki historyczne znane z własnego doświadczenia autora. Po drugie, chodziło o pokazanie tragedii narodu prześladowanego za dążenia niepodległościowe i przedstawienie wizji przyszłej Polski. Dramat – jak wyjaśnia w przedmowie autor – ma stanowić wkład w walkę Polaków o odzyskanie wolności. Prolog wprowadza bohatera, który jest łącznikiem pomiędzy powstałymi wcześniej częściami cyklu dramatycznego (II i IV cz. Dziadów). Przemiana Gustawa w Konrada oznacza zerwanie bohatera z przeszłością, wyjście z kręgu przeżyć osobistych, z samotnego cierpienia i wstąpienie na drogę współpracy z ludźmi na rzecz wyzwolenia ojczyzny. Konrad również kocha i cierpi. Jest to jednak stan innego rodzaju odnosi się do sytuacji narodu. Miłość Gustawa do kobiety zostaje zamieniona na patriotyzm Konrada. Kocha naród i cierpi z powodu niewoli, swoje życie pragnie poświęcić za sprawę narodową, nawet gdyby wiązało się to z prześladowaniami i śmiercią. Ta całościowa przemiana bohatera wiąże się z nowymi wydarzeniami na ogólnonarodowej arenie. Upadek powstańczych idei i celów sprawił, że potrzebny był taki bohater, który uniósłby na swoich barkach tragedię narodową, który myślałby w kategoriach ogólnospołecznych. Do Prologu nawiązuje scena IX, zapowiadająca dalsze losy Konrada wiezionego na zesłanie. Kim jest Konrad? Jest poetą, który odrzuca wszystko, z czym był dotychczas związany. Rezygnuje z życia osobistego, z własnych dążeń, ambicji, uczuć na rzecz wyższych ideałów. Takim wzniosłym dążeniem jest poświęcenie się dla dobra, dla szczęśliwej przyszłości ojczyzny. Walka o wyzwolenie kraju pochłania go bez reszty, nie pozostawia czasu i miejsca na inne sprawy, jest sensem życia bohatera. Postawa Konrada wobec aktualnej sytuacji ojczyzny, fakt, że jest poetą, a także ukazanie go w więzieniu, w którym przetrzymywany był autor Dziadów, i zsyłka narzucają skojarzenia z biografią Mickiewicza. Odrzucenie przez głównego bohatera dawnego „ja” (nieszczęśliwa miłość, poczucie samotności, przeżycia i rozterki osobiste) również przywołuje na myśl osobistą sytuację autora. Historycznym i zarazem autobiograficznym akcentem są postaci więźniów. Scena w więzieniu bazyliańskim odbywa się w wigilię Bożego Narodzenia. Przypadają na ten dzień imieniny Mickiewicza, które, podobnie jak imieniny innych filomatów, uroczyście obchodzono w ścisłym kółku przyjacielskim. (...) W celi bazyliańskiej mamy tedy jakby przez ironię losu wyreżyserowane imieniny Adama-Gustawa-Konrada. Najpierw przymusowe zebranie grona filomackiego. [...] Wyprawa do celi Konrada z flaszami i pieśniami ma coś z tego przyjacielskiego zaskoczenia solenizanta. W imieninach filomackich brał udział student teologii, fundator miodów, ks. Dionizy Chlewiński dziwnym figlem losu w więzieniu u Bazylianów znalazła się jakby dla filomackiego kompletu także osoba duchowna: ks. Lwowicz.12 W więzieniu spotkali się więc dawni przyjaciele z filomackiego grona, których autentyczne pierwowzory udało się badaczom literatury szybko odkryć. Przewodzi im Tomasz – postać odwzorowująca rzeczywistego lidera koleżeńskiej grupy, Tomasza Zana. Analiza utworu dokonana przez W. Kubackiego w monografii poświęconej III cz. Dziadów13 dowodzi, że niektóre fragmenty przywołują lub twórczo interpretują teksty literackie filomatów. Jak się więc okazuje, także w warstwie językowej Mickiewicz nawiązuje do przyjacielskiego kręgu miłośników i twórców literatury. Wskazane wyżej odwołania do autentycznych faktów i osób są wyrazem starań autora o pokazanie martyrologii Polaków z powołaniem się na prawdziwe argumenty. Fikcja literacka dopełnia tu przebieg zdarzeń, które miały miejsce w niezbyt odległym czasie i są przedmiotem rozważań, wspomnień i patriotycznych refleksji. Młodzieńcze marzenia o wolnej ojczyźnie, które były motorem działania spiskujących organizacji młodzieżowych, los poddał ciężkiej próbie. Cierpienia, upokorzenia, tułacza poniewierka wygnańców stały się udziałem wielu młodych ludzi. Jak dowodzi historia, patriotyzm nie był tylko czczym, modnym hasłem. Mickiewicz i jego towarzysze mieli wewnętrzną potrzebę i głęboką motywację, żeby działać zgodnie z aktualnymi potrzebami ojczyzny. Świadczą o tym nie tylko konspiracyjne prace w ramach organizacji filomatów, ale i późniejsze – tak na polu literatury jak i mobilizowania sił do czynu zbrojnego. Refleksje nad sytuacją kraju, nad metodami wyniszczania jego obywateli pojawiają się nie tylko w III cz. Dziadów. Są obecne, a nawet częste, także w innych utworach Mickiewicza (niekiedy przywołane wprost, innym razem ukryte), jednak w wielkim dramacie romantycznym wysuwają się na pierwszy plan i wydają się szczególnie pogłębione. Siła wyrazu Dziadów ma swoje źródło w osobistych przeżyciach autora. Poetycka wizja pogrążonej w nieszczęściu ojczyzny, rozdzierający monolog Konrada, atmosfera tajemniczości, pogmatwanie losów bohaterów, groźna, aczkolwiek niepewna przyszłość, refleksje o wolności, niewoli, powinnościach obywateli względem ojczyzny wszystko to (powiedziane wprost lub wynikające z dialogów postaci) buduje dzieło będące wynikiem doświadczeń narodu, ale i samego twórcy Dziadów. Zawarte w utworze obrazy męczeństwa młodzieży polskiej (opowiadanie Adolfa o tragedii Cichowskiego, historia syna pani Rollison, torturowanie aresztowanych, uciążliwa podróż i urągająca godności ludzkiej sytuacja wygnańców) to także elementy zaczerpnięte z przytłaczającej codzienności. O wiele większą siłę wyrazu mają sceny, w których uczestniczą postaci autentyczne (Tomasz Zan, ks. Lwowicz, Żegota (Ignacy Domejko), Frejend, Jan Sobolewski i inni). Także młody Rollison bohater szczególnie dramatycznych zdarzeń (por. streszczenie) – ma historyczny pierwowzór. Jest nim uczeń szkoły w Kiejdanach, planujący wraz z kolegami zgładzić cara. Tak szkoła, jak i poszczególni uczniowie ponieśli karę – gimnazjum zamknięto, najbardziej buntowniczo nastawionych chłopców skazano na zsyłkę. Tortury podczas przesłuchań, doprowadzone niekiedy do zbrodniczej perfekcji, miały na celu złamanie oporu, a przy tym uzyskanie informacji o innych towarzyszach spisku. Terror zaborcy wywoływał jednak zapamiętały opór i – mimo wszystko – podsycał wolę walki o niepodległą ojczyznę. Także po drugiej stronie politycznej bariery stoją osoby autentyczne: Nowosilcow, Bajkow, Pelikan, Botwinko i postać szczególna – Doktor (Becu – ojczym Juliusza Słowackiego). Drastyczne metody przesłuchiwania aresztowanych, przemyślne prowokacje i intrygi nie pozostawiają żadnych wątpliwości. Osoby z kręgu Nowosilcowa są tu scharakteryzowane jako z gruntu złe, pozbawione ludzkich odruchów, zdolne do najbardziej makabrycznych czynów. Życie więźniów nie przedstawia dla nich żadnej wartości (powołany do ratowania zdrowia lekarz jest mordercą, chociaż nie dokonuje zbrodni własnymi rękoma). Znane z podręczników historii osoby dramatu wypełniają sceny realistyczne, ale mają też swój udział w scenach wizyjnych, w opracowaniach niekiedy nazywanych fantastycznymi – tam, gdzie element poetycki bierze górę, a umowność przedstawionych zdarzeń prowadzi do poetyckich wzruszeń i uogólnionych refleksji patriotycznych. Wymienić tu trzeba przede wszystkim fragmenty Widzenia Senatora i Wielką Improwizację, a także Widzenie ks. Piotra, kojarzące cierpienia ojczyzny z męczeństwem Chrystusa na krzyżu. Wprowadzone przez Mickiewicza widzenia i prorocze wizje (sceny odrealnione, tajemnicze) dopełniają i pogłębiają wymowę partii realistycznych. Splatają się w nich marzenia o przyszłości, obciążenia czasem minionym, projekcje „przeżyć narodowych” przetworzone we wrażliwym umyśle. Sceny wizyjne mają wymiar symboliczny, stale przywołujący pamięć wydarzeń historycznych, niedawnych, tragicznych; wskazują ich interpretację i przewidywane konsekwencje. Elementy historyczne są często związane z biografią autora Dziadów. Są to przedstawione fakty, ludzie, a także atmosfera tajemniczej niepewności jutra, świadomość konieczności walki za wszelką cenę tematy rozmów, wewnętrzne rozterki. Autor nie musiał niczego ukrywać – Dziady powstały na emigracji, stąd swoboda wypowiedzi. Zależało mu na utrwaleniu tych faktów i nastrojów, które dotyczyły go osobiście i były udziałem jego przyjaciół. Pisząc wielki dramat narodowy, nosił w sobie żal po klęsce powstania, zmagał się z tęsknotą za krajem, w ostrzejszych barwach – z dystansu emigracji – widział niedolę Polaków. Własne przeżycia Mickiewicza i niedawne wydarzenia (wybuch i upadek powstania listopadowego) wzmocniły wymowę Dziadów silą emocji i wzruszeń, jakie są udziałem bohaterów. Stan ducha Konrada-poety, jego postawa wobec ojczyzny, poświęcenie dla narodowej sprawy oddają – jak można przypuszczać – rozterki i marzenia autora. Sam nie mógł wziąć udziału w powstaniu, ale przygotował oręż na dalsze zmagania o odzyskanie wolności – Dziady.