Życie gospodarcze a nauki ekonomiczne i etyka

ŻYCIE GOSPODARCZE A NAUKI EKONOMICZNE I ETYKA. W ca¬łość życia gospodarczego w szczególny sposób wikłane są (oprócz techniki, infor-macji itp.) ekonomia oraz etyka, które wchodzą tu z sobą w swoiste relacje. Te ogólne relacje rzutują też na pojmowanie etyki biznesu. Nie ma tu miejsca na szersze przedstawienie problematyki ekonomii. Odnotujmy jedynie, że na ogół mówi się o systemie nauk ekonomicznych, który stanowią róż¬ne jej szczeble i dziedziny, co wywołuje też niejasności w ujmowaniu przedmiotu ekonomii. I tak wyróżnia się jej obszar teoretyczny oraz praktyczny. Inaczej eko¬nomię ogólną oraz ekonomiki szczegółowe, stosowane. Miejsce zaś centralne w tym systemie zajmuje ekonomia polityczna (lub społeczna), jako abstrakcyjna wie¬dza o procesach produkcji i podziału oraz prawach, jakim one podlegają, dająca jednak podstawy do podejmowania racjonalnych decyzji. Wspólnym przedmiotem całej ekonomii (także historii, geografii i statystyki gospodarczej) jest rzeczywistość gospodarcza. Ona zaś obejmuje podłoże ma¬terialne wytwarzania (zasoby surowcowe, zakłady produkcyjne, zaplecze tech¬niczne, ziemia, środki transportu itp.) oraz system stosunków społecznych, za¬leżności między jednostkami i ich grupami - np. między właścicielami a pracow¬nikami, producentami i konsumentami, konkurentami na rynku, podmiotami życia gospodarczego i władzą polityczną. Wiedza ekonomiczna pełni funkcje instrumentalne wobec potrzeb i strategii osiągania celów biznesu, przekształcając się w reguły skutecznego postępowania, służy racjonalnemu wyborowi form i kierunków działania, jego efektywności. Ekonomia zawiera, więc - jak etyka - zarówno aspekt opisowy, zajmując się opi¬sem i badaniem zjawisk i procesów życia gospodarczego w ich różnych przejawach historycznych, jak i normatywny, o ile ma za zadanie ustalanie zasad gospodarowa¬nia przynoszących optymalne korzyści materialne. Uważa się, że opisowy aspekt ekonomii spełnia funkcję pomocniczą (jak np. so¬cjologia, nauka historii) wobec etyki społecznej. Natomiast ekonomia w swym aspek¬cie normatywnym różni się od etyki społecznej - ma odrębne od niej cele. Jej celem jest właśnie formułowanie reguł skutecznego działania gospodarczego. Główny przedmiot zainteresowań ekonomii stanowi produkcja i wymiana, jej aspekty materialne. Współcześnie coraz silniejsza staje się tendencja do stosowania metod matematycznych, które nadają teoriom ekonomicznym bardziej naukowy cha¬rakter, zawężając jednak ich zasięg przez odwrażliwienie na aspekty jakościowe działalności gospodarczej. Tendencja ilościowego przedstawiania procesów ekono¬micznych i lekceważenie ich aspektów jakościowych stanowi istotną barierę przed wprowadzaniem etyki do ekonomii. Ekonomia normatywna stawia sobie za zadanie stworzenie idealnego modelu gospodarczego i optymalnego wzorca postępowania w świecie gospodarki. Wszak¬że stojące za ekonomią odmienne ideologie prowadzą do wielości tych modeli. Stąd określanie ekonomii jako teorii stronniczej, zwłaszcza w odniesieniu do kwestii po¬działu dóbr w skali krajowej i międzynarodowej. Niezmiennym przedmiotem zainteresowań etyki jest człowiek. Jej celem jest for-mułowanie reguł słuszności, obliczonych na osiąganie dóbr moralnych. Posługuje się ona moralnymi kryteriami, normą moralną. Czy więc można pogodzić "zimną", wyrachowaną ekonomię z etyką? A w związ¬ku z tym - czy można pogodzić biznes z etyką? Czy możliwa jest etyka w biznesie? Nim w następnym rozdziale szerzej rozważymy tę kwestię, sformułujmy wcześniej jeszcze kilka uwag. Zjawiska i procesy gospodarcze były w całej historii cywilizacji przedmiotem oglądu i osądów etycznych wespół z całością życia społecznego. Wyodrębnionymi przedmiotami analiz ekonomicznych stały się w czasach nowożytnych, kiedy to zro¬dziły się i zaczęły rozwijać nauki ekonomiczne. Wraz z ich rozwojem, zwłaszcza współcześnie, na znaczeniu nabrał problem wzajemnej relacji ekonomii i etyki, zwłaszcza na tle gwałtownego i niekontrolowa¬nego rozwoju wytwarzania i techniki, przynoszącego także negatywne skutki w skali globalnej. Takie jak zbrojenia zagrażające istnieniu gatunku, dewastacja śro¬dowiska naturalnego, grabieżcza eksploatacja bogactw naturalnych, coraz bardziej oddalające się od siebie bieguny bogactwa i nędzy, wzrost bezrobocia itp. Wszystko to wymaga analizy i oceny tych zjawisk również w perspektywie filozoficznej i etycz¬nej, uwzględniania tej perspektywy w strategii rozwoju społecznego. W warun¬kach tych "Moralność nie jest sprawą mniej ważną niż największe osiągnięcia me¬chaniki i biologii" (P. Teilhard de Chardin). Niezbędne jest dokonywanie właści¬wych wyborów jego kierunków, przewidywanie kompleksu skutków podejmowanych decyzji. Odpowiedzialność za nie ponoszą nie tylko ekonomiści - i politycy - ale także przedstawiciele innych nauk - jak socjologia, psychologia społeczna, filozofia oraz etyka. W wyborach tych, w całej organizacji procesów gospodarczych koniecz¬ne jest respektowanie wartości i wymogów moralnych. Jedną z trudności, jakie napotyka ekonomia - podobnie jak i etyka - jest niepełna zgodność, a ściślej rozbieżność, teorii z życiem praktycznym. Nierozstrzygalny przez samą ekonomię jest też problem występujących sprzeczności między intere¬sem społecznym (grupowym, ogólnonarodowym) a interesami jednostek. Próbę rozwiązywania tych sprzeczności podejmuje etyka - ma to istotne znaczenie na grun¬cie etyki biznesu. Niechęć przedstawicieli ekonomii do rozważań filozoficznych i etycznych doty¬czących wartości moralnych, prawdy, sprawiedliwości, odpowiedzialności, prowa¬dzi z reguły do utrwalania się koncepcji utylitarystycznych. Z drugiej zaś strony coraz częściej mówi się o wprowadzaniu filozofów - filozofii - do zakładów pracy, o roli refleksji filozoficznej dla organizacji, wytyczania kierunków i osiągania efek¬tów nie rodzących konfliktów społecznych. W kwestii relacji ekonomii i etyki można, przeto wyodrębnić trzy stanowiska: - Ekonomię i etykę pojmuje się jako dziedziny formułujące sprzeczne, wykluczające się dyrektywy działania - stosowanie się do reguł etycznych z tego punktu widzenia może utrudniać efektywną działalność gospodarczą, lub jej wręcz przeszkadzać. - Ekonomię i etykę traktuje się jako dziedziny, paralelne, nie oddziałujące na siebie ("każda sobie..."). - Dostrzega się ich pokrewieństwo i współzależność, zachodzącą między nimi interakcję. Za tym ostatnim poglądem przemawia najwięcej argumentów, jakkolwiek i dwa pierwsze mają potwierdzenie praktyczne. Pojęcie "ekonomika", „warunki materialne", „produkcja" kojarzą się z tym, co obiektywne, co funkcjonalne niezależnie od woli i świadomości ludzi, mocą we¬wnętrznych praw i wykluczając czynnik subiektywny. Moralność zaś traktowana bywa jako zjawisko mieszczące się całkowicie w dziedzinie świadomości ludzi, stanowią¬ce, przeto czynnik subiektywny. Na fakty ekonomiczne składają się jednak m.in.: a) praca, b) nauka, c) zarządzanie, d) środki trwałe. Nieodzownym składnikiem pracy, nauki i zarządzania jest świadomość, także moralna, stanowi ona, przeto istotny ele¬ment życia ekonomicznego. Ekonomia operuje również wartościami, choć odnosi je do sfery materialnej, do pracy i towaru. Z ekonomii pojęcie wartości przeszło (w w. XIX) do filozofii oraz etyki. Pojęcie wartości łączy, więc te dyscypliny - problemem jest to, jak są one w nich rozu¬miane, a zwłaszcza jak pojmowana jest relacja wartości moralnych oraz materialnych, organizacyjnych, sprawnościowych. Określony kształt życia ekonomicznego jest ide¬ałem moralnym społeczeństwa lub poszczególnych jego grup. Ten ideał ekonomiczny wyraża aspiracje moralne zbiorowości, a zarazem stanowi impuls jej aktywności. W tym sensie warunki materialne są przedmiotem nie tylko oceny, lecz i moralnych postulatów. Ideał ów, a tym samym polityka gospodarcza, kierunki świadomie organizowanej wytwórczości, postępu technicznego, opiera się na niezbędnym minimum akcepto¬wanych wartości moralnych. Stanowią one jakby założenia wstępne, moralne wa¬runki procesów ekonomicznych. Dość powszechnie np. do wartości, których aprobata jest niezbędna dla rozwoju współ-czesnej techniki i produkcji, zalicza się m.in. dążenie do rozwiązań optymalnych, okre-ślony wzór sukcesu i prestiżu jednostki, rozwój osobowości, inicjatywę, a także pa-triotyczny ideał roli i miejsca narodu w świecie, Ujawnia się tu, więc szerszy kon¬tekst ideologiczny procesów ekonomicznych. Współdecyduje on o kierunkach rozwoju ekonomicznego. W naukach ekonomicznych zawarte są, można tak rzec, wewnętrzne wymogi moral¬ne. Mają one charakter prakseologiczny - ale prakseologię, jak widzieliśmy, można również zaliczyć do etyki. Wskazania prakseologii ekonomia może czerpać z etyki - ale jest też władna sama je formułować. Obejmują one zaś, obok zasad racjonalności, oszczęd¬ności wydatkowania energii, sprawnej organizacji, zasady optymalnego zaspokajania podstawowych potrzeb (w zakresie np. ochrony życia, zdrowia, powszechnej edukacji) oraz zgodnego współdziałania, współpracy itp. Formy życia gospodarczego, dominujące w nim reguły ekonomiczne oraz moralne wywierają również wpływ na całość życia społecznego - w tym na moralność i obyczaje społeczeństwa. M. Ossowska zwracała swego czasu uwagę (w „Socjologii moralności"), analizując przemiany zachodzące w stylu życia społeczeństwa amerykańskiego, ob-umieranie moralności purytańskiej, że jest to rezultatem m.in. rozwoju sprzedaży ratalnej, systemu reklamy itp. Współcześnie dochodzą do tego nowe zjawiska - jak konsumpcyjny kredyt bankowy, rozwój turystyki, transportu i komunikacji (np. in-ternetowej), międzynarodowej wymiany handlowej. Wywiera to wpływ i na nasze społeczeństwo (także na poziom przestępczości). Nie tylko ideały i pojęcia moralne mogą być wyrażane w języku ekonomii (czy poli¬tyki). Także cele i przedsięwzięcia ekonomiczne mogą być wyrażane w kategoriach moralności (skutków moralnych)-szczęścia, godności ludzkiej, poczucia pełnoprawno¬ści obywatelskiej, bezpieczeństwa socjalnego. Realizacja dobra może być skuteczna lub nie - może się kończyć na "dobrej woli", jeśli nie jest wsparta rozwiązaniami praktycz¬nymi (dotyczącymi, np. trwałości rodziny, prorodzinnej polityki społecznej, sprawiedli¬wości). Natomiast ekonomiczne dyrektywy skutecznego gospodarowania podlegają ocenie etycznej ze względu na ich moralne skutki. W pewnym sensie można i należy wyodrębnić takie wartości i zasady, które mają charakter czysto moralny, w odróżnieniu np. od ekonomicznych czy poli¬tycznych - ogólnie biorąc pragmatycznych. Należą do nich np. wartości godno¬ści ludzkiej, szczęścia, zaufania, uczciwości. Rzecz w tym, że prezentują je i realizują ludzie w swej działalności zawodowej, wytwórczej, politycznej. Ucie¬leśniają się one - lub są naruszane - w życiu gospodarczym i politycznym, które warunkuje zakres i stopień ich realizacji. Nie do przyjęcia są w odniesieniu do całości życia gospodarczego rozwiązania skrajne - utylitarne, liczące się jedynie z ekonomicznymi, doraźnymi korzyściami i zasadami działania, lub moralistyczne, absolutyzujące jednostronnie jedynie war¬tości i zasady moralne w tym działaniu. Niezbędne natomiast jest stosowanie zarówno kryteriów ekonomicznych, jak i kryteriów moralnych. Ekonomia i etyka mogą, więc współdziałać w godzeniu "najlepszych" rozwiązań teoretycznych oraz nastro¬jów społecznych i przekonań wszystkich podmiotów procesów gospodarczych.